Benjamin Peary Pal or B. P. Pal: Indian plant breeder and Agronomist

Benjamin Peary Pal or B. P. Pal: Indian plant breeder and Agronomist

बेंजामिन पिअरी पाल : भारतीय कृषि-वनस्पतिवैज्ञानिक व संशोधक

(तांबेऱ्यासारख्या  रोगांना दाद न देणारे आणि अधिक प्रमाणात उत्पादन देणारे गव्हाचे अनेक उत्तम प्रकार शोधून काढणारे)

 जन्मदीन: 26 मे 

स्मृतीदिन:14 सप्टेंबर 

बालपण आणि शिक्षण:

आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भारतीय कृषि-वनस्पतिवैज्ञानिक व ख्यातनाम संशोधक व तांबेऱ्यासारख्या  रोगांना दाद न देणारे आणि अधिक प्रमाणात उत्पादन देणारे गव्हाचे अनेक उत्तम प्रकार त्यांनी शोधून काढले. 

शोभिवंत वनस्पतींवरही त्यांनी महत्त्वाचे संशोधन करून गुलाबाचे अनेक प्रकार निर्माण करणारे बेंजामिन पिअरी पाल  यांचा जन्म 26 मे 1906 रोजी पंजाबमधील मुकुंदपूर येथे झाला.

 त्यांनी ब्रह्मदेशातील रंगून विद्यापीठाची बी.एस्‌सी.(ऑनर्स) ही पदवी 1928 मध्ये व एम्‌.एस्‌सी.(ऑनर्स) ही पदव्युत्तर पदवी 1929 मध्ये संपादन केली.

बेंजामिन पिअरी पाल यानी केंब्रिज विद्यापीठात रोलँड बिफेन व फ्रँक एंगलडो यांच्यासारख्या गव्हावरील संशोधनाकरिता प्रसिद्ध असलेल्या शास्त्रज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली गव्हाच्या वाणावर संशोधन करत असताना त्यांनी हे दाखवून दिले की गव्हासारख्या स्व-परागी पिकात संकरित जोमचा सामुपयोग करणे शक्य आहे. 

त्यांनी  केलेल्या गव्हावरील संशोधन कामावर वनस्पती अनुवांशिक आणि कृषी या विषयातील पीएच्‌.डी पदवी त्यांना 1932 मध्ये प्रदान करण्यात आली.

X X

संशोधन कार्य:

पाल हे 1933 मध्ये ते ब्रह्मदेशात परत आले आणि ब्रह्मदेशातील  म्हावबी येथील सेंट्रल राइस रिसर्च स्टेशन या संस्थेत साहाय्यक भात संशोधक अधिकारी म्हणून रुजू झाले.
त्याच वर्षी ऑक्टोबरमध्ये  भारतात  बिहारमधील पुसा येथील इम्पिरिअल ॲग्रीकल्चरल रिसर्च इन्स्टिट्यूट (सध्याचे इंडियन ॲग्रीकल्चरल रिसर्च इन्स्टिट्यूट ) या संशोधन संस्थेत  ते दुय्यम आर्थिक (अनुप्रयुक्त) वनस्पतिवैज्ञानिक या हुद्यावर रुजू झाले. ही संस्था पुढे नवी दिल्ली येथे हलविण्यात आली आणि 1947 मध्ये तिचे नाव भारतीय कृषी संशोधन संस्था (आयएआरआय) असे ठेवले गेले.

पाल ह्याच संस्थेतील 1937 मध्ये एम्पेरिअल आर्थिक वनस्पतिविज्ञान व वनस्पतिविज्ञान विभागाचे प्रमुख बनले.

पुढे संस्थेच्या संचालक पदावर त्यांची निवड झाली. या पदावर नियुक्त होणारे ते पाहिले भारतीय होते. या हुद्यावर 15 वर्षे काम केल्यानंतर पाल यांची 1965 मध्ये इंडियन कौन्सिल ऑफ ॲग्रिकल्चरल रिसर्च (आयसीएआर) या संस्थेचे पहिले महासंचालक म्हणून नेमणूक झाली. या पदावरून ते 1972 मध्ये सेवानिवृत्त झाले.

निवृत्तीनंतर ते याच संस्थेत गुणश्री शास्त्रज्ञ ( एमेरिटस् सायंटिस्ट) या नात्याने संशोधकांना मार्गदर्शन करीत असत.

संशोधन करण्याबरोबरच त्यांनी इंडियन ॲग्रिकल्चरल रिसर्च इन्स्टिट्यूटमधील कृषिविज्ञानाच्या व वनस्पततिविज्ञानाच्या पदव्युत्तर शिक्षणाचा उपयुक्त आकृतिबंध तयार केला.

खेडोपाडी जाऊन कृषिविज्ञानातील संशोधित निष्कर्ष सामान्य शेतकऱ्यापर्यंत पोहोचविण्यासाठी त्यांनी अनेक तरुण कृषि-पदवीधरांना प्रवृत्त केले.

X X

अधिक उत्पादन देणाऱ्या गव्हासंबंधी विशेष संशोधन:
(तांबेरा :अतिशय उपद्रवकारक रोगाचा प्रतिकारक वण )

बेंजामिन पिअरी पाल यांनी आनुवंशिकी आणि वनस्पतींचे प्रजनन या विषयांवर मूलभूत, महत्त्वपूर्ण व उपयुक्त संशोधन केले. 

त्यांनी गव्हासंबंधी विशेष संशोधन करून तांबेरा या अतिशय उपद्रवकारक रोगाला प्रतिकार करणाऱ्या गव्हाच्या प्रकारांचा अधिक उत्पादन देणाऱ्या दाणेदार गव्हाच्या प्रकारांशी संकर घडवून आणून अधिक उत्पादन देणाऱ्या व रोगांना न जुमानणाऱ्या दाणेदार गव्हाच्या अनेक प्रकारांची निर्मिती केली.

त्यांत एन.पी.(NP) 710, 718, 761, 770, 799 व 809 हे  गव्हाचे प्रकार भारतीय शेतकऱ्यांमध्ये अधिक लोकप्रिय व यशस्वी झाले.

तांबेरा या रोगाच्या तिन्ही प्रकारच्या उपद्रवांना न जुमानणारा व अधिक प्रमाणात फलित होणारा एन.पी.(NP) 809 हा गव्हाचा सुप्रसिद्ध प्रकार पाल यांनी 1945 मध्ये शोधून काढला.

X X

या नंतरही असेच काही प्रकार त्यांनी शोधून काढले. ह्या प्रकारांनी गव्हाच्या उत्पादनात क्रांती केली.

नॉर्मन बोर्‌लॉग या मेक्सिकन शास्त्रज्ञांनी शोधून काढलेल्या बुटक्या गव्हाच्या प्रकारानंतरच पाल यांच्या गव्हाच्या प्रकारांची लोकप्रियता थोडी कमी झाली, पण जेव्हा भारताची अन्नधान्य-उत्पादनक्षमता कमी होती व अन्नधान्यसमस्या बिकट होती त्या काळात त्यांनी शोधून काढलेल्या गव्हाच्या अनेक वाणांमुळे भारतात गव्हाचे पीक वाढले.

गव्हाशिवाय पाल यांनी बटाटा व तंबाखू यांच्यावरही अधिक उत्पादनाच्या दृष्टीने संशोधन केले. 

विविध पिकांत आढळून येणाऱ्या संकरज ओजासंबंधीही (भिन्न प्रकारच्या वनस्पतींच्या संकरामुळे निर्माण झालेल्या नव्या प्रकारात मूळ वनस्पतींमध्ये आढळतो त्यापेक्षा अधिक जोम, अधिक रोगप्रतिकारक्षमता आणि परिसराशी जुळवून घेण्याची अधिक क्षमता यांसंबंधीही) त्यांनी खूप संशोधन केले.

भारतात जनुक-संपत्ती शोधून तिचा संग्रह आणि रक्षण करण्याच्या उद्देशाने स्थापन केलेल्या संघटनेने भारतात 40,000 च्या वर उपयुक्त वनस्पतींचे प्रकार प्रचारात आणले. 

आर्थिक दृष्ट्या त्यांतील काही वनस्पती भारताची उत्पादनक्षमता व समृद्धी वृद्धींगत करू शकतात, असे दिसून आले.

X X

आंतरराष्ट्रीय आनुवंशिकी परिसंवादात सहभाग:

बेंजामिन पिअरी पाल यांनी 1956 साली जपानमध्ये भरलेल्या आंतरराष्ट्रीय आनुवंशिकी परिसंवादात आपले गव्हावरचे संशोधन प्रविष्ट केले.

 रोगांच्या प्रतिकारक्षमतेच्या बाबतीत संकरित गव्हाच्या प्रत्येक प्रकारात जनुकांचे (आनुवंशिक लक्षणे निर्देशित करणाऱ्या गुणसूत्रावरील एककांचे जीन) दोन गट असतात. एका गटाची जनुके रोगाच्या जंतूंशी सरळ सामना करतात, तर दुसऱ्या गटातील जनुके रोगप्रतिकारक विक्रियांचेच दमन किंवा अंतर्निरोधन करतात.

 त्यामुळे गव्हाच्या कोणत्याही प्रकारात जनुकांच्या कोणत्या गटाचे आधिक्य आहे ह्यावरच त्या संकरित गव्हाच्या प्रकाराची रोगप्रतिकारक्षमता अवलंबून असते, असे त्यांनी या परिसंवादात सांगितले.

त्याचप्रमाणे संकरज ओजाचा मक्यासारख्या परपरागित वनस्पतींच्या बाबतीतच समुपयोग करता येतो असे नव्हे, गव्हासारख्या स्वपरागित वनस्पतींच्या बाबतीतही संकरज ओजाचा समुपयोग करता येतो, असेही पाल यांनी त्या परसंवादात सिद्ध करून दिले.

तांबेरा रोगाची साथ पसरलेली असतानासुद्धा एन.पी.(NP)800 मालेतील गव्हाचे काही प्रकार पेरून दाणेदार गव्हाची निपज करता येते, हा त्यांच्या संशोधनाचा महत्त्वपूर्ण भाग आहे. या संशोधनाने प्रभावित होऊन लंडनच्या रॉयल सोसायटीने 1972 मध्ये पाल यांना सदस्य (फेलो) करून घेऊन त्यांचा सन्मान केला.
ऑस्ट्रेलिया, चीन, फ्रान्स, इंग्लंड, इटली, जपान, अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने व सोव्हिएट रशिया या देशांत भरलेल्या अनेक शास्त्रीय संमेलनांत, परिषदांत, परिसंवादांत व चर्चासत्रांत भाग घेऊन पाल यांनी भारतीय कृषिवैज्ञानिक प्रतिनिधींचे नेतृत्व केले. 

फिलिपीन्समधील आंतरराष्ट्रीय भात संशोधन मंडळाचे ते एक विश्वस्त असल्यामुळे 1967-70 या कालावधीत त्यांनी फिलिपीन्सला अनेकदा भेटी दिल्या.

X X

गुलाबावरील संशोधन:

खाद्यान्न देणाऱ्या वनस्पतींशिवाय पाल यांनी काही अलंकारिक किंवा शोभिवंत फुले देणाऱ्या वनस्पतींवरही संशोधन केले.
गुलाबाच्या अनेकविध जाती त्यांनी संकरक्रियेने निर्माण केल्या. गुलाबांच्या अनेक प्रदर्शनात त्यांनी पारितोषिके मिळविली.त्यापैकी, द पंजाब बेल, डॉ. होमी भाभा (पांढरा’, दिल्ली प्रिन्सेस आणि बंजारन(लाल) हे गुलाबाचे उल्लेखनीय प्रकार अतिशय लोकप्रिय झाले आहेत.

X X

ग्रंथसंपदा व संशोधनात्मक लेख :

1. "द ब्युटिफुल क्लाइंबर्स ऑफ इंडिया" हे त्यांचे पुस्तक 1960 मध्ये प्रकाशित झाले.
2. "द रोझ इन इंडिया "  (भारतातील गुलाब) नावाचे गुलाबावरील पुस्तक त्यांनी 1966 मध्ये प्रसिद्ध केले.
3. "व्हीट"  (1966)
4. "कॅरोफायटा"  (1966)
5. "फ्लॉवरिंग श्रबस " (1967)
6. "बुगनविलियाज"  (1975) ही त्यांची सहा पुस्तके प्रसिद्ध आहेत.
7. 160 च्या वर "संशोधनात्मक व माहितीपूर्ण लेख"  शास्त्रीय नियतकालिकांत प्रसिद्ध झाले आहेत.

X X

सन्मान व पुरस्कार :

1.सन्माननीय सदस्य/अध्यक्ष

अनेक मान्यवर शास्त्रीय संस्थांनी त्यांना आपले सदस्य करून घेतले आहे.
1. लिनीअन सोसायटी ऑफ लंडन,
2. रॉयल हॉर्टिकल्चरल सोसायटी (यू.के.),
3. इंडियन बोटॅनिकल सोसायटी,
4. इंडियन सोसायटी ऑफ जेनेटिक्स अँड प्लँट ब्रीडिंग,
5. फायटॉलॉजिकिल सोसायटी ऑफ इंडिया
6. इंडियन नॅशनल सायन्स ॲकॅडेमी
या नामांकित संस्थांचे ते सदस्य होते.
7. ऑल-युनियन लेनिन ऑफ ॲग्रिकल्चरल सायन्सेस,
8. जेनेटिक्स सोसायटी ऑफ जपान आणि द जपान
9. ॲकॅडमी ह्या संस्थांचे ते सन्माननीय सभासद आहेत.
10. जपानमध्ये 1968 मध्ये भरलेल्या बाराव्या इंटरनॅशनल काँग्रेस ऑफ जेनेटिक्सचे ते उपाध्यक्ष होते.
11. पॅरिसमधील 1966 च्या युनेस्कोच्या कृषि-शैक्षणिक व कृषि-वैज्ञानिक मंडळाचे ते सभासद होते.
12. द रोझ सोसायटी ऑफ इंडियाचे ते अध्यक्ष आहेत. अनेक गुलाबपुष्पांच्या ज्ञानाबद्दल जाणत्यांनी त्यांना ‘द बेस्ट-नोन रोझेरियन’ अशी कौतुकास्पद उपाधी प्रदान केली आहे.
13. 1946 व 1954 च्या इंडियन सायन्स काँग्रेसच्या वनस्पतिविज्ञान व कृषिविज्ञान विभागाचे पाल अध्यक्ष होते. ह्याच संस्थेच्या बंगलोर येथे जानेवारी 1971 मध्ये भरलेल्या वार्षिक अधिवेशनाचे ते मुख्य अध्यक्ष होते.
14. इंडियन नॅशनल सायन्स ॲकॅडमीचे 1975 मध्ये ते मुख्य अध्यक्ष होते.
15. केंद्रीय मंत्रिमंडळाच्या शास्त्रीय सल्लागार समितीचे ते प्रथमपासून सभासद होते.
अनेक भारतीय शासकीय, शैक्षणिक व शास्त्रीय समित्यांचे ते सभासद आहेत.

X X

2.पारितोषिके: सन्मानचिन्हे, सन्माननीय पदव्या

1. कृषिविज्ञान व वनस्पतिविज्ञानाचे " रफी अहमद किडवाई मेमोरियल प्राइझ " (1960)
2. वनस्पतिविज्ञानाचे "बिरबल सहानी सुवर्णपदक" (1962)
3. " श्रीनिवास रामानुजन सुवर्णपदक" (1964)
4. " ग्रँट पदक" (1971) 
5. " बार्कली पदक" (1971) ही  महत्त्वाची मानचिन्हे
6. भारत सरकारने 1958 मध्येे " पद्मश्री "
7. 1968 मध्ये "पद्मभूषण "
8." पद्मविभूषण "नागरी सन्मान देऊन त्यांच्या कार्याचा गौरव केला.
1970 मध्ये पंजाब कृषी विद्यापीठाने त्यांना सन्माननीय " डॉक्टर ऑफ सायन्स" ही पदवी दिली. यानंतर
सरदार पटेल विद्यापीठ, उत्तर प्रदेश कृषी विद्यापीठ आणि हरियाना कृषी विद्यापीठांनीही त्यांना सन्माननीय " डी. एस्सी ." ही पदवी प्रदान करण्यात आली.

X X

निधन:

आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे भारतीय कृषि-वनस्पतिवैज्ञानिक व ख्यातनाम संशोधक बेंजामिन पिअरी पाल यांचे निधन 14 सप्टेंबर 1989 रोजी झाले.

X X

डॉ. बी.पी. पाल सन्मानार्थ स्मृती पुरस्कार:

पाल यांनी संशोधित केलेल्या गव्हाच्या अनेक प्रजातींमुळे गहू उत्पादनात क्रांती झाली. त्यांनी शोधून काढलेल्या गव्हाच्या अनेक वाणांमुळे भारतात गव्हाचे उत्पादन वाढले.

X X

राष्ट्रीय कृषी विज्ञान अकादमीने कृषी विज्ञानातील उत्कृष्ट संशोधनास चालना देण्यासाठी सर्वोच्च पुरस्कार म्हणजेच " डॉ. बी.पी. पाल स्मृती पुरस्कार" हा सर्वोच्च पुरस्कार स्थापन केला आहे. त्यांचा गौरव करण्यासाठी पोस्टाचे तिकीट काढण्यात आले.
संदर्भ: Baldev S Dhillon (2017) “Dr. B. P. Pal – an eminent geneticist and plant breeder”. Agric Res J 54 (2):287-288.

XX

https://gyaaniinfo.blogspot.com/2024/04/may-26-day-of-special-dinvishesh.html

👆

May 26 - Day of Special (Dinvishesh)

मे 26 : दिनविशेष

View, comments and Share