Bahinabai Chaudhari : Marathi language Poet

महाराष्ट्रातील प्रतिभावान कवयित्री बहिणाबाई चौधरी जयंती

जन्मदिन: 24 ऑगस्ट 

स्मृतीदिन:3 डिसेंबर

बालपण जीवन:

बहिणाबाई चौधरी यांचा जन्म महाराष्ट्रातील असोडे जि.जळगाव गावात 24 ऑगस्ट 1880 रोजी नागपंचमीच्या दिवशी झाला. 

त्याच्या आईचे नाव भीमाई होते. त्यांना घमा, घाना आणि गण नावाचे तीन भाऊ आणि अहिल्या, सीता, तुलसा नावाच्या तीन बहिणी होत्या. 

बहिणाबाईंचा वयाच्या 13 व्या वर्षी (1893) खंडेराव चौधरीचा मुलगा नथुजीशी विवाह झाला. त्याना ओंकार, सोपानदेव नावाची दोन मुले आणि काशी नावाची मुलगी होती.

X X

बहिणाबाई संपूर्ण जन्मात निरक्षर राहिल्या, म्हणून तिने गायलेल्या कविता शेजाऱ्यांनी लिहिल्या आणि काही कविता नष्टही झाल्या. 

मराठी असल्याने त्या “लेवा गणबोली” या भाषेत लिहायच्या. 

बहिणाबाई अशिक्षित होत्या, पण त्याच्याकडे काव्यात्मक जीवनाची प्रतिभा आहे, ज्यात त्यांचे शेतीचे काम, घरातील कामे, विभक्त झाल्यानंतर मुलीचे आयुष्य हे सर्व त्याच्यामध्ये आहे. 

हे सर्व ऐकून त्याचा मुलगा सोपानदेव आणि त्याचा मावसबंधू दोघेही जमेल तसे लिहायचे.

X X

कवितांचे विषय 

बहिणाबाईंच्या कविता खान्देशातील त्यांच्या मातृबोलीत, रचिलेल्या आहेत.

त्यांच्या कवितांचे विषय माहेर, संसार, शेतीची साधने, कापणी, मळणी इ.

 कृषिजीवनातील विविध प्रसंग, अक्षय्य तृतीया, पोळा, पाडवा इत्यादी सणसोहळे; काही परिचित व्यक्ती, असे आहेत.

X X

बहिणाबाई चौधरी यांचा काव्यसंग्रह 

महाराष्ट्रातील कवी सोपानदेव चौधरी हे बहिणाबाईंचे पुत्र. 

बहिणाबाईंच्या मृत्यूनंतर बहिणाबाईंचे सुपुत्र कविवर्य सोपानदेव व त्यांचे मावसबंधू श्री. पितांबर चौधरी यांनी लिहून घेतलेली "बहिणाबाईंची गाणी" हस्तलिखित स्वरूपात होती. 

आपल्या आईच्या मृत्यूनंतर तिच्या चीजवस्तू पाहताना हे हस्तलिखित सोपानदेवांच्या हाती लागले. ह्या कविता सोपानदेवांनी आचार्य अत्रे ह्यांना दाखविल्या. 

आचार्य अत्रे यांनी बहिणाबाईंच्या कवितेचे वाचन केल्यानंतर ते उद्‌गारले, 

“अहो हे तर बावनकशी सोनं आहे. हे महाराष्ट्रापासून लपवून ठेवणं हा गुन्हा आहे”,

आणि आचार्य अत्र्यांनी त्या कविता प्रकाशित करण्यात पुढाकार घेतला. 

अत्रे ह्यांच्या विस्तृत प्रस्तावनेसह बहिणाबाईंची गाणी 1952 मध्ये (दुसरी आवृत्ती 1969) प्रकाशित झाली आणि ‘धरत्रीच्या आरशामधी सरग’ (स्वर्ग) पाहणाऱ्या ह्या कवयित्रीचा महाराष्ट्रास परिचय झाला. 

ह्या काव्यसंग्रहात बहिणाबाईंच्या फक्त 35 कविता आहेत. परंतु कवित्वाची कोणतीच जाणीव मनात न ठेवता, केवळ सहजधर्म म्हणून रचिलेली त्यांची बरीचशी कविता वेळीच लेखननिविष्ट न झाल्याने त्यांच्याबरोबरच नाहीशी झालेली आहे.

 बहिणाबाईंचे हे अनमोल काव्य जगासमोर आणायला आचार्य अत्रे कारणीभूत ठरले

X X

बहिणाबाई चौधरी यांच्या कवितेचे वैशिष्ट्य 

लेवा गणबो भाषेतील; जीवनातील सुख -दु:ख सोप्या शब्दात व्यक्त करणे. खान्देशातील असोद हे बहिणाबाईंचे जन्मस्थान आहे. 

तिथला परिसर, तिथे बोलली जाणारी भाषा त्याच्या कवितांमधून व्यक्त होते.

 स्वतः शेती केल्यामुळे, त्याला शेती, जमीन, त्याचे सुख -दु: ख, जीवनाची उन्नती, प्राणी, प्राणी, पक्षी, झाडे आणि वनस्पती, निसर्ग  या सर्व गोष्टींबद्दल आत्मीयता होती, हे आपण त्याच्या काव्यसंग्रहातून मिळवू शकतो. 

 शेतकरी म्हणजे असा आहे की, जेव्हा तो नांगरासह शेतात जातो, तेव्हा त्याच्या पायावर पादत्राणे (चप्पल) नसतात, पण तो पाय कापत राहतो. 

असे सूक्ष्म निरीक्षण, स्मरणशक्ती, जीवनातील सुख -दु: खांविषयी, जगण्यातून आलेले तत्त्वज्ञान, ही त्यांच्या कवितेची वैशिष्ट्ये आहेत. 

आला सास, गेला सास, बहिणाबाई चौधरी या मराठी कवयित्री होत्या.

 शब्द असे आहेत, जे लोकांची मने जिंकू शकतात. छोट्या, सोप्या शब्दात त्यांनी कोणत्याही मोठ्या पुस्तकाचे आयुष्य वाढवले ​​आहे. 

बहिणाबाईंच्या कवितांचे भाषांतर ‘फ्रेग्रेन्सेस ऑफ द अर्थ’ या काव्यसंग्रहातून इंग्रजीमध्ये प्रकाशित झाले आहे. अनुवादक ही माधुरी शानभाग आहे.

“ अरे संसार संसार। जसा तवा चुल्ह्यावर। आंधी हाताले चटके। तव्हां मियते भाकर। ”

अशा अतिशय साध्या शब्दांत त्या जणू जीवनविषयक तत्त्वज्ञानच आपणापुढे मांडतात. 

आचार्य अत्रे यांनी बहिणाबाईंच्या कवितांविषयी असे म्हटले आहे की, ” मराठी मनाला मोहिनी घालील आणि स्तिमित करून टाकील असा भाषेचा, विचारांचा आणि कल्पनेचा विलक्षण गोडवा त्यांच्या काव्यात शिगोशीग ओथंबलेला आहे. ‘ बहिणाबाईंची गाणी ‘ हा त्यांचा कवितासंग्रह प्रसिद्ध आहे. 

X X

बहिणाबाईंच्या कविता 

शेतात काम करत असतांना ऊन, वारा, पाऊस, पशु-पक्षी अशा अनेक गोष्टींसह त्यांचे निसर्गाशी नाते जोडले गेले आणि त्यांना ओव्या, कविता, गाणे सुचू लागले.

जात्यावर काही दळत असतांनाही सहज सुचलेल्या ओव्या त्या गात असत. आजू बाजूला असणाऱ्या शेजारी बायांना सुद्धा त्यांच्या या सहज सुचण्या बाबतीत नेहमीच अप्रूप वाटत त्या बहिणाबाईंचं कौतुक करीत असत.

बहिणाबाई स्वत: निरक्षर होत्या तरी त्यांची कवितेतील अफाट कल्पनाशक्ती आणि विद्वानांनाही लाजवेल असं तत्त्वज्ञान वाचून अनेकजण आजही थक्क होतात.

बहिणाबाईंच्या कवितेतील सहजता, साधेपणा, आणि त्यातून सांगितलेले तत्वज्ञान त्यांच्या कवितेला, गाण्याला एका वेगळ्या उंचीवर घेऊन जातं.

त्यांच्या एका कवितेत माणसाच्या मनाची अवस्था, त्याचे असणारे अनेक कंगोरे कसे असतात ते आपल्या अवती-भोवती घडणाऱ्या गोष्टी, घटना आणि उदाहरणाच्या माध्यमातून त्यांना सहज सुचून जातं….

मन वढाय वढाय उभ्या पिकातलं ढोर,
किती हाकला हाकला फिरी येते पिकावर.
मन जह्यरी जह्यरी त्याचे न्यारेच तंतर,
अरे इचू साप बारा त्याले उतारे मंतर.

पृथ्वीवरचा सर्वांत हुशार आणि बुद्धिमान प्राणी मानव आहे. त्याला बोलता येते, वाचता येते आणि विचारही करता येतो.

 इतके असूनही अनेकजण आपल्या जबाबदाऱ्यांपासून दूर पळतांना आपल्याला दिसतात. 

X X

एका सुगरण पक्ष्याचे उदाहरण घेऊन किती सुंदर विचार बहिणाबाई मांडतात.

अरे खोप्या मंदि खोपा सुगरणीचा चांगला,
देख पिलासाठी तिनं झोका झाडाले टांगला.
तिची उलूशीच चोचं, तेच दात तेच ओठ,
तुले देले रे देवाने, दोन हात दहा बोटं.

बहिणाबाईंच्या रचना या खानदेशातील लेवा गण बोलीतील आहेत. बोलीभाषेत त्या रचना असल्यामुळे त्यात गावरान गोडवा आणि आपलेपणा आपसूकच जाणवतो.

बहिणाबाईंची कुठल्याही गोष्टीचे निरीक्षण करून ते कवितेत उतरविण्याची शैली किती वेगळी आहे हे आपणास दिसून येते.

धरीत्रीच्या कुशीमंदी बीयबियानं निजली,
वऱ्हे पसरली माती जशी शाल पांघरली.

शेतात पेरणी झाल्यानंतर बियाणं जमिनीत निजण्याची आणि मातीची शाल पांघरल्याची कल्पना बहिणाबाईंनी किती सुंदररित्या मांडली.

सासुरवाशीन पोरीचा जिव्हाळ्याचा विषय म्हणजे माहेर, माहेरच्या प्रत्येकच गोष्टीविषयी तिला एक वेगळाच आनंद मग तो माहेरचा माणूस असो की वस्तू. तिला भारी आनंद आणि माहेरी जायचं म्हटलं कि तिच्या आनंदाला पारावारच उरत नाही. तिथे जायच्या आधीच डोळ्यांसमोर उभं राहतं माहेर, माहेरची माणसं, वाहणारी नदी आणि माहेराला जाणारी वाट…!

X X

या ओळींच्या माध्यमातून तर जणू प्रत्येक सासुरवाशीन पोरीचं प्रतिनिधित्वच त्या करतात.

लागे पायाला चटके
रस्ता तापीसानी लाल
माझ्या माहेरची वाट
माले वाटे मखमल

जीव व्हतो लाही लाही
चैत्र वैसखाच उन
पाय पडता लौकीत
शीन जातो निंघीसन

तापीवानी नाही थडी
जरी वाहे थोडी थोडी
पाणी लौकिचं नित्तय
त्याले अम्रीताची गोडी

माहेरून ये निरोप
सांगे कानामंधी वारा
माझ्या माहेरच्या खेपा
लौकी नदीले इचारा

सगळ्यांना सोबत घेऊन पुढे न जाता एकट्याचेच हित साधण्याची वृत्ती वाढीस लागली आहे. अशांना बहिणाबाई विचारतात…

मानसा मानसा कधि व्हशील माणूस,
लोभासाठी झाला मानसाचं रे कानूस

आयुष्य जगात असतांना तुम्ही कसं जगायला हवे आणि तुम्ही कसे असायला हवे . ते ह्या रचनेत किती सरळ मांडतात.

बिना कपाशीनं उले, त्याले बोंड म्हनूं नहीं
हरी नामाईना बोले, त्याले तोंड म्हनूं नहीं
नही वार्‍यानं हाललं, त्याले पान म्हनूं नहीं
नहीं ऐके हरिनाम, त्याले कान म्हनूं नहीं
निजवते भुक्या पोटीं, तिले रात म्हनूं नहीं
आंखडला दानासाठीं, त्याले हात म्हनूं नहीं

बहिणाबाई ज्यावेळी ओव्या म्हणत असत त्यावेळी त्यांचा मावसभाऊ किंवा त्यांचा मुलगा सोपान त्या लिहून ठेवत असत.

X X

बहिणाबाई चौधरी यांच्या कविता

अरे संसार संसार

अरे, संसार संसार, जसा तवा चुल्ह्यावर
आधी हाताला चटके तंव्हा मिळते भाकर !

अरे, संसार संसार, खोटा कधी म्हनू नहीं
राउळाच्या कयसाले, लोटा कधी म्हनू नहीं!

अरे, संसार संसार, नही रडनं, कुढनं
येड्या, गयांतला हार, म्हनू नको रे लोढनं !

अरे, संसार संसार, खीरा येलावरचा तोड
एक तोंडामधी कडू, बाकी अवघा लागे गोड!

अरे, संसार संसार, म्हनू नको रे भीलावा
त्याले गोड भीमफूल, मधी गोडंब्याचा ठेवा!

देखा संसार संसार, शेंग वरतून काटे
अरे, वरतून काटे, मधी चिक्ने सागरगोटे!

ऐका, संसार संसार, दोन्ही जीवांचा इचार
देतो सुखाले नकार, अन्‌ दुःखाले होकार!

देखा, संसार संसार, दोन जीवांचा सुधार
कदी नगद उधार, सुखदुःखाचा बेपार !

अरे, संसार संसार, असा मोठा जादूगार
माझ्या जीवाचा मंतर, त्याच्यावरती मदार!

असा, संसार संसार, आधी देवाचा ईसार
माझ्या देवाचा जोजार, मग जीवाचा आधार !

X X

 मन वढाय

मन वढाय वढाय, उभ्या पीकातलं ढोर । किती हाकला हाकला, फिरी येतं पिकांवर ।।

मन मोकाट मोकाट, त्याले ठायी ठायी वाटा । जशा वार्‍यानं चालल्या, पानावर्हल्यारे लाटा ।।

मन लहरी लहरी, त्याले हाती धरे कोन? । उंडारलं उंडारलं जसं वारा वाहादन ।।

मन जह्यरी जह्यरी, याचं न्यारं रे तंतर आरे । इचू साप बरा, त्याले उतारे मंतर ।।

मन पाखरू पाखरू, त्याची काय सांगू मात?। आता व्हतं भुईवर, गेलं गेलं आभायात ।।

मन चप्पय चप्पय, त्याले नही जरा धीर । तठे व्हयीसनी ईज, आलं आलं धर्तीवर ।।

मन एवढं एवढं, जसा खाकसचा दाना । मन केवढं केवढं? आभायात बी मायेना ॥

देवा, कसं देलं मन आसं नही दुनियात । आसा कसा रे तू योगी काय तुझी करामत ॥

देवा, आसं कसं मन? आसं कसं रे घडलं । कुठे जागेपनी तूले असं सपनं पडलं ॥

निधन:

बहिणाबाई चौधरी यांचा मृत्यू 3 डिसेंबर, 1951 रोजी झाला.

स्मरणार्थ:

बहिणाबाई चौधरी यांच्या नावे जळगाव येथे कवयित्री बहिणाबाई चौधरी उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ स्थापन करण्यात आले आहे.

X X

View, comments and share....