Samrat Ashok: religious and its concept of Dhamma सम्राट अशोकाचा धर्म व धम्म संकल्पना

 सम्राट अशोकाचा धर्म व धम्म संकल्पना 

Samrat Ashok: religious and its concept of Dhamma

सम्राट अशोकाचे धम्मविषयक धोरण यासंबंधी रोमिला थापर या मार्क्सवादी लेखिकेने 'Ashoka and the Decline of Maurya' या ग्रंथात विस्तृत चर्चा केली आहे. 

अशोकाचा 'धम्म' म्हणजे काय? या प्रश्नाला उत्तर देण्याइतके विस्तृत, पुरेसे व विश्वसनीय साहित्य त्यांच्या स्वतःच्या आज्ञालेखातून मिळते. 

अशोकाचा धम्म म्हणजे तत्कालीन विविध धर्मापैकी कोणत्याही एका धर्माविषयी निष्ठा असा प्रकार नाही.

 इतकेच नव्हे तर ते एक निव्वळ धार्मिक धोरण होते असेही नाही. उलट आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय जीवनाची स्थूल अंगे ज्यात अंतर्भूत होऊ शकतील असे विस्तृत क्षेत्र धम्माने व्यापले होते. 

धम्म म्हणजे काय याविषयी अशोकाचे स्पष्टीकरण पाहता ती एक निधर्मी शिकवण होती असे दिसते. धोरणांविषयी व कुटुंबातील मंडळीविषयी आदर दाखविणे यावर भर होता. 

अशोकाच्या दृष्टीने ‘धम्म’ ही एक जीवनपद्धती होती. 

त्याला परिचित असलेल्या विविध विचारवंतांच्या नैतिक  शिकवणुकीतून व बहुधा त्याच्या स्वतःच्या जीवनानुभवातून वेचून घेतलेल्या गोष्टींचे ते सार होते.

 उच्च दर्जाची सामाजिक नीतिमत्ता व नागरिकांची जबाबदारी यांच्यावर तो आधारलेला होता. त्याने जीवनातील व्यावहारिक शब्दांमध्ये आपला 'धम्म' सांगितला.

आपल्या सर्व आज्ञालेखांमधून अशोकाने कुटुंबाचे महत्त्व आग्रहाने प्रतिपादन केले. 

धम्माचा विकास व प्रसार यादृष्टीने कुटुंब हे एक आदर्श केंद्र होऊ शकेल असे त्यास वाटत होते. 

मित्र, शेजारी यांच्याप्रमाणेच पिता व पुत्र, बंधू व स्वामी यांच्याबाबतीतही धम्माप्रमाणे वागण्याचे आवाहन अशोकाने वारंवार केले होते.

अशोकाचा धम्म म्हणजे वस्तुतः बुद्धाने सांगितलेला मूळ बौद्धधर्म होता हे मत चुकीचे आहे असे रोमिला थापर लिहितात. त्या म्हणतात, 'धम्म' हा अशोकाचा स्वतःचा शोध होता असे आमचे मत आहे. 

X X

बौद्ध व हिंदू विचारांची त्यात उसनवारी केली असेल; परंतु आचरणात आणण्याजोगा आणि सोयीचा त्याचप्रमाणे नैतिकदृष्ट्या उच्च प्रतीचा असा जीवनमार्ग सुचविण्याचा तो एक प्रयत्न होता. 

तांत्रिक विचारमंथनात तो गुंतला नाही. त्याचे धम्मविषयक धोरण म्हणजे केवळ बौद्ध धर्माच्या तत्त्वांच्या नोंदी असत्या तर अशोकाने ते खुलेपणाने सांगितले असते. कारण बौद्ध धर्मास असलेला पाठिंबा त्याने कधीच लपवून ठेवला नव्हता.

अशोक धार्मिक शिष्टाचाराच्या आहारी कधीच गेला नाही. 

स्वर्गप्राप्तीच्या धार्मिक बाजूचा अशोक विचार करत नव्हता. 

धर्मविधीकडे तार्किक दृष्टिकोनातून तो पाहत होता.

13 व्या शिलासनात अशोक युद्ध व हिंसा यांच्याऐवजी धम्माने विजय मिळविण्याच्या एका नव्या कल्पनेचा आविष्कार आहे. 

कलिंग युद्धाचा त्याला भयंकर पश्चात्ताप झाला होता व त्यातूनच त्याने धर्माज्ञा कोरविली होती.

प्रजानन आपल्या जीवनाला धम्माच्या तत्त्वानुसार वळणं लावतील तर त्यांना सौख्य प्राप्त होईल असे अशोकाला वाटत होते. 

प्रजेचे कल्याण व मानवतावादी दृष्टिकोन यांची सांगड धम्मामध्ये घातली होती.

 आपण व आपले प्रजानन यांच्यात हे 'धम्म' विचारविनिमयाचे साधन व्हावे असे त्यास वाटत होते. 

अनेक ध्येये व आचार यांचा समावेश असलेली एक जीवनपद्धती म्हणून  अशोकाचा 'धम्म' उदयास आला आहे. 

'धम्म' संकल्पनेत पुढील मूलभूत गोष्टी होत्या.

1. समंजस कौटुंबिक व सामाजिक नातेसंबंध. 

2. विविध विचारधारा असलेल्या पंथाबाबत सहिष्णुतेची व

3. अंधश्रद्धांवर होणाऱ्या निष्कारण खर्चावर प्रतिबंध.

4. सद्गुणी वर्तनाचा आग्रह.

5. दुर्गुणी वर्तनाचा त्याग.सामंजस्याची भावना.

6. क्रोध, क्रौर्य, गर्व व मत्सर यांचा पापी प्रवृत्तीत समावेश करून त्यांच्या आहारी जाणे म्हणजे नाश पावणे होय असे अशोक म्हणतो.

7. धम्माचरणामुळे ईहलोकी व परलोकी लाभ होतो.

 8. कायदा व मतपरिवर्तन ही धम्माची प्रगती साध्य करण्याची दोन हत्यारे आहेत. या दोहोंपैकी कायदा हा कमी परिणामकारक आहे.

9. कैद्यांचे कल्याण साधने यावरही भर दिला गेला होता. धम्म म्हणजे कमीत कमी पापे, अनेक गुण, दया, औदार्य, सत्यवादित्व आणि पावित्र्य असे अशोक वर्णन करतो. धम्म ही एक नैतिक संकल्पना आहे, धार्मिक  नाही असे अशोकाला वाटत होते. सर्व धर्माचे सार म्हणजे अशोकाची धम्म संकल्पना होय असे इतिहासकार मानतात.

आपण बौद्धधर्मीय असल्याची कबुली अशोकाने एका आज्ञालेखात दिली आहे.

भिक्षू किंवा सामान्य उपासक यांना ज्या बौद्ध धर्मग्रंथाचा परिचय असणे अगत्याचे आहे अशा अनेक ग्रंथांची नावेही त्याने आज्ञालेखात कोरली होती.

 समाजाच्या सर्व स्तरांमध्ये धम्मविषयक धोरण खोलवर रुजावे ही अशोकाची इच्छा होती व त्यादृष्टीने त्याने जाणीवपूर्वक पावले टाकली होती.

 धर्ममहामत्ताच्या नेमणुका त्याने केल्या होत्या. धर्ममहामत अशोकाला केव्हाही भेटू शकत असत व आपल्या कार्याचा अहवाल देऊ शकत असत. 

या धर्ममहामतांना समाजातील सर्व वर्गाच्या लोकांच्या घरांमध्ये प्रत्यक्ष राजकुल व त्याचे आप्त यांच्या घरामध्येही प्रवेश करण्यास मुभा होती.

 पाटलीपुत्र शहर, दूरदूरचे सीमाप्रदेश व शेजारच्या देशांतील लोकांत हे धर्ममहामत काम करत. ते धार्मिक व समूहात तसेच इतर निधर्मी गटातही काम करत. 

आपली धम्मविषयक धोरणे जाहीर करण्याचा अशोकाचा प्रयत्न म्हणजे धम्म-याता (धर्मयात्रा) वाढी. 

धर्मयात्रा याचा अर्थ लोकांची धम्माशी अधिकाधिक ओळख व्हावी या आद्य हेतूने केलेला दौरा होय. 

अशोक धर्ममहामतांच्या सतत संपर्कात राहत असे. 10 व्या शिलाशासनात अशोकाने आपल्या प्रजाननांनी धम्माच्या तत्त्वाचे पालन करावे. या एकाच वैभवाची आपल्याला इच्छा आहे असे म्हटले होते. 

सम्राट अशोक याने 13 व्या दीर्घ शिलाशासनात म्हटले आहे की, धम्मविजय हा सर्वश्रेष्ठ विजय आहे.

 कलिंग विजयानंतर देवांना प्रिय अशोक धर्माचरण करण्यास, धर्माप्रमाणे विचार करण्यास व धर्माप्रमाणे शासन करण्यास उत्सुक झाला. 

येथे उल्लेखिलेला धर्म कोणता? बौद्ध धर्म की नीतिधर्म? असा विद्वानांत वाद आहे. 

अशोकाचा धम्म संकल्पनेत नीतिधर्मावर भर असला तरी तो बौद्ध धर्माचा अनुयायी होता हे नक्कीच. 

दीपवंश व महावंश या बौद्ध ग्रंथांत अशोकाने बौद्ध धर्माची दीक्षा कशी घेतली याचे सविस्तर वर्णन आहे. 

त्याने राजधानी पाटलीपुत्र येथे बौद्ध धर्माची परिषद बोलावली होती. एवढेच नव्हे तर त्याने मोठ्या प्रमाणात बौद्ध स्मारके व स्तूपही उभारले होते. 

धम्माने मिळवलेला विजय हाच खरा विजय व धम्मातील आनंद हाच संपूर्ण आनंद होय असे अशोकाने 13 व्या शिलाशासनात कोरून ठेवले आहे.

X X

 12 व्या प्रस्तर लेखात अशोकाने स्पष्ट केले की, जो कोणी स्वतःच्या धर्माची स्तुती करील आणि हे करणे म्हणजे स्वतःच्या धर्माचे श्रेष्ठत्व सिद्ध करणे असे कोणास वाटत असेल तर ते चुकीचे आहे. 

अशोकाचे हे विचार त्याच्या 'धम्म' संकल्पनेतील महत्त्वाचे विचार आहेत.

 चौथ्या प्रस्तरलेखात शील हाच खरा धम्म अशी 'धम्मा'ची व्याख्या त्याने दिली असून चारित्र्य नसणाऱ्या माणसास धर्माचरण करणे शक्य नाही असे त्याने लिहिले आहे. 

स्वधर्माच्या भक्तीपोटी परधर्माची निंदा करू नये. तसे केल्यास स्वधर्माचेच नुकसान होते. 

परधर्माची तत्त्वे सहानुभूतीने ऐकावीत असे त्यास वाटत होते.

प्रारंभी अशोक हा शिवाचा उपासक होता असे कल्हणच्या 'राजतरंगिणी' या ग्रंथात म्हटले आहे. 

उपगुप्त या बौद्ध भिक्षूने अशोकाला बौद्ध धर्माची दीक्षा दिलो, बौद्ध धर्माचा स्वीकार केल्यानंतर अशोकाचे प्रशासन व त्याच्या वैयक्तिक जीवनात फार मोठा बदल झाला. त्याचा जीवनक्रम पूर्णपणे बदलला. 

पूर्वीपेक्षा तो अधिक प्रमाणात जनकल्याणाकडे लक्ष देऊ लागला.

अशोकाला स्वतंत्र धर्म स्थापन करावयाचा नव्हता. त्याची धर्मसंकल्पना बौद्ध धर्मापेक्षा पूर्णपणे भिन्न नाही. त्याच्या धर्मसंकल्पनेत  , भूतदया, परमसहिष्णुता, सत्य, शील, विशुद्ध चारित्र्य इ. गोष्टींचा समावेश होता. 

सम्राट अशोकाचा भर हा नैतिक आचरणावर, शुद्ध चारित्र्यावर होता. 

डॉ. आर. के. मुखर्जी यांनी अशोकाच्या धर्मसंकल्पनेबद्दल म्हटले आहे की, 

"The Dharma of religion which he preached in his Edicts was not Buddhism or any particular creed. It was really a code of morals the common of foundations the saro or essence of all religions"

X X

अशोकाच्या धर्मसंकल्पनेत खालील मूलभूत तत्त्वांचा समावेश होता.

 1) अहिंसेचे पालन करा. कोणत्याही प्राणिमात्रांची हिंसा करू नका.

2) प्राणिमात्रांवर दया करा. प्राणिमात्राची हत्या करणे हा शिक्षेस पात्र गुन्हा आहे. 

3) दास, सेवक यांच्याशी प्रेमाने वागा. त्यांच्याविषयी आदर बाळगा.

4) सत्य बोला.

5) आई-वडील, गुरु व इतर वडीलधाऱ्या माणसांची सेवा करा.

6) बौद्ध भिक्षू व ब्राह्मणास दानधर्म करावा. त्यांना औदार्याने वागचा. त्यांना देणग्या द्या.

7) शांती, संयम, विनयशीलता आदी गुण अंगी बाळगा. 

8) राग, लोभ, मत्सर, व्यभिचार आदींपासून दूर राहा.

9) अनाथ, अपंग व वृद्धांचे संरक्षण करा.

10) पवित्र जीवन जगा. दुर्दैवी लोकांच्या गरजा भागवा.

11) निरर्थक सण-समारंभ व विधी साजरे करू नका. कारण त्यातून काही फलनिष्पत्ती होत नाही. सण, समारंभ वगैरे करून जगणारे ब्राह्मण यांच्यावर अशोकाने टीका केली होती.

12) मातापित्याची व गुरुजनांची आज्ञा पाळा.

अशोक त्याच्या धर्मसंकल्पनेत धर्मसहिष्णुतेवर भर देतो. सदाचार, उच्च नैतिक आचरण, सत्कमें इ. गोष्टींवर त्याचा विशेष भर होता. 

अशोकाने धर्म हा शब्द विशिष्ट संप्रदायाबद्दल वापरला नाही. धर्माबद्दल तो म्हणतो, पापापासून दूर राहणे, उत्तम कार्य करणे, दम, दाम, सत्य व शौच यांचे पालन करणे हा धर्म आहे. 

अशोकाच्या 12 व्या शिलालेखातून त्याच्या परधर्मसहिष्णुतेचे महत्त्व प्रतिपादन केले आहे. आपल्या धर्माबरोबर इतरांचेही धर्म समजावून घ्यावेत असे तो म्हणतो.

Comment and share