Types of Democracy: Direct Democracy लोकशाहीचे प्रकार: 1. प्रत्यक्ष लोकशाही

Types of Democracy: Direct Democracy

लोकशाहीचे प्रकार 

लोकशाहीचे एकूण तीन प्रकार आहेत.

1. प्रत्यक्ष लोकशाही 

Direct Democracy 

प्रत्यक्ष लोकशाहीचा प्रकार हा प्रातिनिधिक लोकशाहीच्या संकल्पनेच्या (Representative Democracy) विरोधात जाणारा आहे.

या प्रकारांमध्ये राज्यातील निर्णय घेण्याच्या, कायदे निर्मितीच्या प्रक्रियेत जनता प्रत्यक्ष सहभागी होते. हे कार्य जनप्रतिनिधीकडे सोपविले जात नाही.

 आजची लोकशाही ही प्रातिनिधिक लोकशाही आहे म्हणजेच जनता राज्यकारभारात प्रत्यक्ष सहभागी होत नाही.

 जनता आपले प्रतिनिधी सार्वत्रिक निवडणुकांच्या माध्यमातून निवडून देतात आणि हे प्रतिनिधी जनतेच्या वतीने शासन कारभार चालवितात. निर्णय घेतात, कायदे बनवितात.

प्रत्यक्ष लोकशाहीत मात्र यांच्या अगदी विरोधी घडते. प्रतिनिधी निवडण्याएवजी जनता प्रत्यक्षपणे स्वतः राज्यकारभारात सहभागी होते. म्हणूनच प्रतीनिधित्वाशिवाय लोकशाही म्हणजे प्रत्यक्ष लोकशाही.(Democracy without Representation)

प्राचीन ग्रीक नगर राज्यांमधून प्रत्यक्ष लोकशाही अस्तित्वात होती. या नगर राज्यांची लोकसंख्या आणि राज्याचा आकार मर्यादित होता.

 सर्व नागरिकांच्या मिळून सभा (Assemblies) बनलेल्या असायच्या आणि या सभा राज्यकारभाराविषयीचे निर्णय घ्यायच्या.

 प्राचीन ग्रीक नगर राज्यात प्रत्यक्ष लोकशाही शक्य झाली. कारण लोकसंख्या मर्यादित होती आणि राज्याची भूमिका आणि कार्य मर्यादित होते.

 जे. जे. रुसो या विचारवंताने आपल्या "सामाजिक करार" या ग्रंथात प्रत्यक्ष  लोकशाहीचे समर्थन केले आहे.

 प्रत्यक्ष लोकशाहीचा पुरस्कार करणारे या पद्धतीच्या समर्थनार्थ खालील मुद्दे मांडतात.

X X

1. बहुसंख्यांकाचे राज्य 

लोकशाही म्हणजे बहुसंख्य लोकांचे राज्य. प्रत्यक्ष लोकशाहीतून खऱ्या अर्थाने बहुसंख्यांकाचे राज्य अस्तित्वात येते.

 जनता प्रत्यक्षपणे राज्यकारभारात सहभागी होऊन सत्तेची सूत्रे आपल्या हातात ठेवते.

 प्रातिनिधिक लोकशाही मध्ये मात्र प्रतिनिधीच्या हातात सत्ता सूत्रे असतात. प्रतिनिधी जनतेच्या हितसंबंधांचे संरक्षण किंवा प्रतिनिधित्व करतीलच असे नाही.

2. खरे स्वातंत्र्य

 प्रत्यक्ष लोकशाहीतून खरे स्वातंत्र्य अस्तित्वात येते.

 जनता अशा कायद्याचे पालन करते की जे जनतेने स्वत: बनविलेले आहेत आणि ज्या कायद्यांना जनतेची संमंती आहे. खरे स्वातंत्र्य यातूनच अवतरते.

3. राजकीय शिक्षण

 जनतेच्या राजकीय शिक्षणासाठी, प्रशिक्षणासाठी प्रत्यक्ष लोकशाही हा उत्तम मार्ग आहे.

 जनता कायदे निर्मितीप्रक्रियेत, राजकारणात मतदानात, वाद-विवाद यामध्ये चर्चांमध्ये प्रत्यक्ष सहभागी होते.

4. जनअपेक्षांचे ज्ञान 

राज्यकारभारातील प्रत्यक्ष सहभागातून जनतेला स्वतःच्या आणि इतरांच्या गरजा व्यवस्थित कळतात. या जाणिवेचा कायदे बनवण्यासाठी उपयोग होतो. जनतेच्या गरजा लक्षात घेऊन कायदे बनविले जातात.

X X

5. सहभागातून विकास 

सहभागातून विकास हे तत्त्व प्रत्यक्ष लोकशाहीत खर्‍या अर्थाने अवतरते.

प्राचीन ग्रीक नगर राज्यांमधून लोकसंख्या अतिशय कमी असल्याने लोकांना प्रत्यक्ष राज्यकारभारात भाग घेणे शक्य होते.

 आज लोकसंख्येचा आणि राज्याचा आकार वाढला आहे. त्यामुळे प्रत्यक्ष लोकशाहीची संकल्पना प्रत्यक्षात आणणे अवघड आहे.

 आधुनिक काळात निवडणुकांवर आधारित प्रतिनिधिक पद्धत विकसित झाली आहे. यालाच अप्रत्यक्ष लोकशाही असे म्हणतात. ही लोकशाही लोकांच्या प्रत्यक्ष सहभागावर नाही तर प्रतिनिधींवर आधारलेली आहे.

X X

 आज राष्ट्रीय पातळीवर जरी प्रत्यक्ष लोकशाही अस्तित्वात नसली तरी स्थानिक पातळीवर मात्र काही राष्ट्रांमधून प्रत्यक्ष लोकशाही दिसून येते.

 भारतातील पंचायत राज व्यवस्था ही बऱ्याच प्रमाणात प्रत्यक्ष लोकशाहीच्या संकल्पनेवर आधारित आहे.

 काही युरोपीय राष्ट्रांमधून एखाद्या महत्त्वाच्या प्रश्नावर अथवा कायद्यावर जनतेचे प्रत्यक्ष मत अजमावले जाते.

 यालाच रेफरेण्डम, प्लेबीसाइट म्हणून संबोधले जाते. जनेतेचा या माध्यमातून कौल अजमावून अंतिम निर्णय घेतला जातो. हा काही प्रमाणात प्रत्यक्ष लोकशाहीचा एक प्रकार आहे.

2. अप्रत्यक्ष लोकशाही 

3. उदारमतवादी लोकशाही

Comment and share