Parliamentary Government :संसदीय शासन पद्धती

शासनाचे प्रकार

3. संसदीय शासन पद्धती 

Parliamentary Government 

संसदीय शासन पद्धती ही जबाबदार आणि "कॅबिनेट व्यवस्था" (Cabinet System) म्हणून देखील ओळखली जाते. या पद्धतीचा "उदय आणि विकास" इंग्लंडमध्ये झाला.त्यानंतर "पश्चिम युरोप" मधील अनेक राष्ट्रांनी या व्यवस्थेचा स्वीकार केला.

X X

 भारतामध्ये देखील "संसदीय शासन पद्धती" अस्तित्वात आहे. ही पद्धत म्हणजे अशी शासन पद्धती की,

1. जिथे दोन प्रकारचे कार्यकारी प्रमुख आहेत - नामधारी आणि वास्तविक .

2. वास्तविक प्रमुख हा कायदेमंडळातून निवडला जातो.

3.  वास्तविक प्रमुख आपल्या कार्यासाठी कायदेमंडळाला जबाबदार असतो.

4.  नामधारी प्रमुख हा केवळ कागदोपत्रीच प्रमुख असून त्याच्या नावाने वास्तविक प्रमुख राज्यकारभार चालवितो.नामधारी प्रमुख हा कायदेमंडळाला जबाबदार नसतो.

 संसदीय शासन पद्धती ही "संसदेची सर्वोच्चता" असणारी शासन पद्धती आहे.

 कार्यकारी मंडळ हा कायदेमंडळाचा भाग असतो आणि कायदेमंडळ कार्यकारी मंडळाला नियंत्रित करते.जोपर्यंत कार्यकारी मंडळ कायदे मंडळाच्या विश्वास सांभाळते तोपर्यंत ते कार्यकारी सत्ता उपभोगतात.एकदा हा विश्वास गमावला की त्यांना राजीनामा द्यावा लागतो. 

इंग्लंडमध्ये "राजा किंवा राणी" नामधारी प्रमुख आहे तर "पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ" वास्तविक प्रमुख, भारतामध्ये "राष्ट्रपती" नामधारी प्रमुख आहे तर "पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ" वास्तविक प्रमुख आहेत.

 "इंग्लंड आणि भारतात" पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ संसदेतून निवडले जातात. ते संसदेचाच भाग असतात. त्यामुळे कायदे मंडळ आणि कार्यकारी मंडळ एक प्रकारचे "सेंद्रिय संबंध" (Organic Relation ) निर्माण होतात.

 भारत आणि इंग्लंड च्या संसदीय शासन पद्धती मध्ये एक महत्त्वाचा फरक आहे. 

इंग्लंडमध्ये "संसदेचे सार्वभौमत्व" (Parliamentary Sovereignty) प्रस्थापित झालेले आहे. या तत्त्वानुसार संसदेने बनविलेल्या कायद्यांना न्यायपालिका आव्हान देऊ शकत नाही किंवा त्याचे "न्यायिक पुनर्विलोकन" (Judicial Review) करू शकत नाही.

X X

भारतात मात्र "संसदेच्या सार्वभौमत्वाचे" हे तत्त्व प्रस्थापित झालेले नाही. भारतीय संसदेकडून मंजूर झालेल्या कायद्याचे न्यायपालिकेकडून "न्यायिक पुनर्विलोकन" होऊ शकते.

 भारत आणि इंग्लंड मध्ये 'वास्तविक प्रमुख' या नात्याने "पंतप्रधाना" चे स्थान आणि भूमिका अतिशय महत्त्वाची आहे.

संसदीय शासन पद्धतीची वैशिष्ट्ये

1. संसदीय शासन पद्धती मध्ये दोन प्रकारचे कार्यकारी प्रमुख असतात. एक म्हणजे "नामधारी प्रमुख" आणि दुसरा "वास्तविक प्रमुख". नामधारी प्रमुखांना (इंग्लंडमध्ये राजा/राणी, भारतात राष्ट्रपती) केवळ कागदोपत्री अधिकार असतात. वास्तविक प्रमुख (इंग्लंड आणि भारतात पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ ) नामधारी प्रमुख याच्या नावाने राज्यकारभार पाहतात.

2. वास्तविक प्रमुखाची निवड ही संसदेमार्फत होते. पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ हे संसदेचे सदस्य असतात. परिणामी कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळ परस्परांना जोडले जातात. पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ कायदेमंडळ आणि कार्यकारी मंडळाला जोडणारा दुवा ठरतो.

X X

3. या व्यवस्थेत कायदे मंडळाचे कार्यकारी मंडळावर पूर्णपणे नियंत्रण प्रस्थापित होते. परिणामी या व्यवस्थेत "कायदेमंडळाची सर्वोच्चता" प्रस्थापित होऊन कार्यकारी मंडळाला दुय्यम स्थान प्राप्त होते.

4. सामूहिक जबाबदारी हे "संसदीय शासन पद्धती" चे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. या व्यवस्थेत पंतप्रधान आणि मंत्रिमंडळ एका संघाप्रमाणे कार्य करतात. ते आपल्या कार्यासाठी सामुहिकपणे संसदेला जबाबदार असतात. एकाची चूक ही सर्वांची चूक मानली जाते. धोरणांच्या बाबतीत संपूर्ण मंत्रिमंडळात एकवाक्‍यता असणे आवश्यक आहे.

5. "संसदीय शासन पद्धती" त पंतप्रधानांची भूमिका अतिशय महत्त्वाची असते. पंतप्रधान हा मंत्रिमंडळाचा प्रमुख, संसदेतील बहुमतधारी पक्षाचा प्रमुख महत्त्वाच्या भूमिका पार पाडाव्या लागतात. मंत्र्यांची निवड करण्यापासून तर त्यांना खातेबाह्य  करण्यापर्यंत पंतप्रधानाला भूमिका पार पाडावी लागते. 

पंतप्रधान हा "वास्तविक प्रमुख" (मंत्रिमंडळ ) आणि "नामधारी प्रमुख" (राष्ट्रपती) यांना जोडणारा दुवा असतो.

Comment and share