INDIAN CONSTITUTION
भारताचे संविधान- 2
भारताचे संविधान आणि भारतातील कायदे भाग- २
शिल्पकार : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
भारताचे संविधानातली अनुच्छेद- 2
भाग अकरा- संघराज्य आणि राज्ये यांमधील संबंध
प्रकरण एक - वैधानिक संबंध वैधानिक अधिकारांची विभागणी
२४५. संसदेने आणि राज्यांच्या विधानमंडळांनी केलेल्या कायद्याची व्याप्ती
२४६. संसदेने आणि राज्यांच्या विधानमंडळांनी केलेल्या कायद्याचे विषय.
२४६क. माल आणि सेवा कर याकरीत विशेष तरतूद.
२४७. विवक्षित अतिरिक्त न्यायालयांची स्थापना करण्यासाठी तरतूद करण्याचा संसदेचा अधिकार.
२४८. विधिविधानाचे अवशिष्ट अधिकार
२४९. राष्ट्रीय हितासाठी राज्य सूचीतील बाबीसंबंधी विधिविधान करण्याचा संसदेचा अधिकार.
२५०. आणीबाणीची उद्घोषणा जारी असताना राज्य सूचीतील कोणत्याही बाबीसंबंधी विधिविधान करण्याचा संसदेचा अधिकार.
२५१. संसदेने अनुच्छेद २४९ आणि २५० अन्वये केलेले कायदे आणि राज्यांच्या विधानमंडळानी केलेले कायदे यांमधील विसंगती.
२५२. दोन किंवा अधिक राज्याकरता त्यांच्या संमतीने विधिविधान करण्याचा संसदेचा अधिकार आणि अशा विधिविधानाचा अन्य कोणत्याही राज्याकडून अंगीकार.
२५३. आंतरराष्ट्रीय करारांची अंमलबजावणी करण्याकरिता विधिविधान.
२५४. संसदेने केलेले कायदे आणि राज्यांच्या विधानमंडळांनी केलेले कायदे यांमधील विसंगती.
२५५. शिफारशी व पूर्वमंजुरी यासंबंधीच्या आवश्यकता केवळ कार्यपद्धतीच्या बाबी मानणे.
प्रकरण दोन - प्रशासकीय संबंध सर्वसाधारण
२५६. राज्ये व संघराज्य यांचे प्रतिदायित्व
२५७. विवक्षित प्रकरणी संघराज्याचे राज्यांवर नियंत्रण,
२५७क [निरसित.]
२५८. विवक्षित प्रकरणी राज्यांना अधिकार, इत्यादी प्रदान करण्याचा संघराज्याचा अधिकार
२५८क. संघराज्याकडे कार्य सोपवण्याचा राज्यांचा अधिकार.
२५९. [निरसित.]
२६०. भारताबाहेरील राज्यक्षेत्रासंबंधी संघराज्याची अधिकारिता.
२६१. अधिशासकीय कृती अभिलेख आणि न्यायिक कार्यवाही.
पाण्यासंबंधी तंटे
२६२. आंतरराज्यीय नद्यांच्या किंवा नदीखोऱ्यांतील पाण्यासंबंधीच्या तंट्यांचा अभिनिर्णय.
राज्याराज्यांमधील समन्वय
२६३. आंतरराज्यीय परिषदेबाबतच्या तरतुदी.
भागा बारा - वित्तव्यवस्था, मालमत्ता, संविदा आणि दावे
प्रकरण एक - वित्तव्यवस्था सर्वसाधारण
२६४. संविदा निर्वचन]
२६५. कायद्याने प्राधिकार दिल्याखेरीज कर न बसवणे.
२६६. भारताचे आणि राज्यांचे एकत्रित निधी व लोक लेखे,
२६७. आकस्मिकता निधी.
संघराज्य आणि राज्ये यांच्यामध्ये महसुलांचे वाटप
२६८. संघराज्याने आकारणी केलेली परंतु राज्यांनी वसूल केलेली आणि विनियोजन केलेली शुल्के.
२६८क. [निरसित.]
२६९. संघराज्याने आकारणी व वसूल केलेले परंतु राज्यांना नेमून दिलेले कर.
२६९क. आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य व्यवहार यांचा ओघात माल आणि सेवांवरील कर यांची आकारणी आणि उगराणी
२७०. आकारणी केलेले आणि संघराज्य व राज्ये यांच्यामध्ये वितरित करण्यात येणारे कर.
२७१. संघराज्याच्या प्रयोजनासाठी विवक्षित शुल्के आणि कर यावर अधिभार.
२७२. [निरसित.]
२७३. ताग आणि तागोत्पादित वस्तू यावरील निर्यात शुल्काऐवजी अनुदाने
२७४. राज्ये ज्यात हितसंबंधित आहेत अशा कर आकारणीवर परिणाम करणाऱ्या विधेयकांना राष्ट्रपतीची पूर्वशिफारस आवश्यक.
२७५. विवक्षित राज्यांना संघराज्याकडून अनुदाने.
२७६. व्यवसाय, व्यापार, आजीविका आणि नोकऱ्या यांवरील कर.
२७७. व्यावृत्ती
२७८. [निरसित.]
२७९. " निव्वळ उत्पन्न " इत्यादीची परिगणना.
२८०. वित्त आयोग,
२८१. वित्त आयोगाच्या शिफारशी.
संकीर्ण वित्तीय तरतुदी
२८२. संघराज्याने किंवा राज्याने आपल्या महसुलातून भागविण्याजोगा खर्च.
२८३. एकत्रित निधी, आकस्मिकता निधी आणि लोक लेख्यांच्या खाती जमा केलेले पैसे यांची अभिरक्षा, इत्यादी.
२८४. लोकसेवक आणि न्यायालये यांना मिळालेल्या बाद पक्षकारांच्या ठेवी व इतर पैसे यांची अभिरक्षा.
२८५. संघराज्याच्या मालमत्तेस राज्याच्या कर आकारणीपासून सूट.
२८६. मालाची विक्री किंवा खरेदी यांवर कर बसवण्यासंबंधी निबंध.
२८७. विजेवरील करांपासून सूट.
२८८. पाणी किंवा बीज यांच्याबाबत राज्यानी केलेल्या कर आकारणीपासून विवक्षित बाबतीत सूट.
२८९. राज्यांची मालमत्ता आणि प्राप्ती यांना संधीय कर आकारणीपासून सूट.
२९०. विवक्षित खर्च आणि पेन्शने यांच्याबाबत समायोजन.
२९०क. विवक्षित देवस्वं निधींमध्ये वार्षिक भरणा
२९१. [निरसित.]
प्रकरण दोन - कर्जे काढणे
२९२. भारत सरकारने कर्जे काढणे.
२९३. राज्यांनी कर्जे काढणे.
प्रकरण तीन - मालमत्ता, संविदा, हक्क, दावित्वे, प्रतिदायित्वे आणि दावे
२९४. विवक्षित प्रकरणांमध्ये मालमत्ता, मत्ता, हक्क, दायित्वे व प्रतिदायित्वे यांच्याबाबतचा उत्तराधिकार.
२९५. अन्य प्रकरणामध्ये मालमत्ता, मत्ता, हक्क, दायित्वे व प्रतिदायित्वे यांच्याबाबतचा उत्तराधिकार.
२९६. सरकारजमा किया व्यपगत झाल्याने अथवा बेवारशी मालमत्ता म्हणून उपार्जित होणारी मालमत्ता
२९७. भारताचा क्षेत्रीय जलधी किंवा सागरमग्न खंडभूमी यांच्या आतील मोल्यवान वस्तू आणि अनन्यसाधारण आर्थिक परिक्षेत्रातील साधनसंपत्ती संघराज्याच्या ठायी निहित होणे.
२९८. व्यापार, इत्यादी करण्याचा अधिकार.
२९९. संविदा.
३००. दावे आणि कार्यवाही.
प्रकरण चार - मालमत्तेचा हक्क
३००क. कायद्याने प्राधिकार दिल्यावाचून व्यक्तींना मालमत्तेपासून वंचित न करणे.
भाग तेरा - भारताच्या राज्यक्षेत्रातील व्यापार, वाणिज्य आणि व्यवहारसंबंध
३०१. व्यापार, वाणिज्य आणि व्यवहारसंबंध यांचे स्वातंत्र्य.
३०२. व्यापार, वाणिज्य आणि व्यवहारसंबंध यावर निर्बंध घालावयाचा संसदेचा अधिकार.
३०३. व्यापार आणि वाणिज्य यासबंधीच्या संघराज्याच्या व राज्यांच्या वैधानिक अधिकारांवर निर्बंध
३०४. राज्या-राज्यांमधील व्यापार, वाणिज्य आणि व्यवहारसंबंध यांवर निबंध.
३०५. विद्यमान कायदे आणि राज्याच्या एकाधिकाराची तरतूद करणारे कायदे यांची व्यावृत्ती.
३०६. [निरसित.]
३०७. ३०१ ते ३०४ या अनुच्छेदाची प्रयोजने पार पाडण्याकरता प्राधिकरणाची नियुक्ती.
भाग चौदा- संघराज्य आणि राज्ये यांच्या नियंत्रणाखाली असलेल्या सेवा
प्रकरण एक- सेवा
३०८. अर्थ लावणे.
३०९. संघराज्य किंवा राज्य यांच्या सेवेत असणाऱ्या व्यक्तींची भरती आणि त्यांच्या सेवा शर्ती.
३१०. संघराज्य किंवा राज्य यांच्या सेवेत असणाऱ्या व्यक्तींचा पदावधी...
३११. संघराज्य किंवा राज्य यांच्या नियंत्रणाखाली असलेल्या नागरी पदावर सेवानियुक्ती केलेल्या व्यक्तींना बडतर्फ करणे, पदावरून दूर करणे किंवा पदावनत करणे.
३१२. अखिल भारतीय सेवा.
३१२क. विवक्षित सेवामधील अधिकाऱ्यांच्या सेवा-शर्ती बदलण्याचा किंवा रद्द करण्याचा संसदेचा अधिकार.
३१३. संक्रमणकालीन तरतूदी.
३१४. [निरसित.]
प्रकरण दोन- लोकसेवा आयोग
३१५. संघराज्याकरता आणि राज्यांकरता लोकसेवा आयोग,
३१६. सदस्यांची नियुक्ती आणि पदावधी
३१७. लोकसेवा आयोगाच्या सदस्यास पदावरून दूर करणे आणि निलंबित करणे.
३१८. आयोगाचा सदस्य आणि कर्मचारीवर्ग यांच्या सेवाशर्तीबाबत विनियम करण्याचा अधिकार.
३१९. आयोगाच्या सदस्यांनी, असे सदस्यत्व समाप्त झाल्यावर पदे धारण करण्याबाबत मनाई.
३२०. लोकसेवा आयोगांची कार्य.
३२१. लोकसेवा आयोगाच्या कार्याचा विस्तार करण्याचा अधिकार.
३२२. लोकसेवा आयोगांचा खर्च.
३२३. लोकसेवा आयोगांचे अहवाल.
भाग चौदा-क न्यायाधिकरणे
३२३क. प्रशासकीय न्यायाधिकरणे.
३२३ख. अन्य बाबीसाठी न्यायाधिकरणे.
भाग पंधरा – निवडणुका
३२४. निवडणुकांबाबतचे अधीक्षण, निदेशन व नियंत्रण निवडणूक आयोगाच्या ठायी निहित करणे.
३२५. कोणतीही व्यक्ती धर्म, वंश, जात किंवा लिंग या कारणांवरून मतदार यादीत समाविष्ट होण्यास अपात्र असणार नाही किया त्या कारणावरून तिला खास मतदार यादीत समाविष्ट केले जाण्याची मागणी करता येणार नाही.
३२६. लोकसभा व राज्यांच्या विधानसभा यांच्या निवडणुका प्रौढ मताधिकाराच्या आधारे होणे.
३२७. विधानमंडळाच्या निवडणुकांबाबत तरतूद करण्याचा संसदेचा अधिकार.
३२८. राज्य विधानमंडळाचा अशा विधानमंडळाच्या निवडणुकांबाबत तरतूद करण्याचा अधिकार.
३२९. निवडणूक विषयक बाबींमध्ये न्यायालयांनी हस्तक्षेप करण्यास रोध,
३२९क. [निरसित.]
भाग सोळा - विवक्षित वर्गासंबंधी विशेष तरतुदी
३३०. लोकसभेत अनुसूचित जाती व अनुसूचित जनजाती यांच्याकरता जागा राखून ठेवणे.
३३१. लोकसभेत आंग्लभारतीय समाजाचे प्रतिनिधित्व.
३३२. राज्यांच्या विधानसभामध्ये अनुसूचित जाती व अनुसूचित जनजाती यांच्याकरता जागा राखून ठेवणे.
३३३. राज्यांच्या विधानसभामध्ये आंग्लभारतीय समाजाचे प्रतिनिधित्व.
३३४. राखीव जागा व विशेष प्रतिनिधित्व सत्तर वर्षांनंतर समाप्त होणे.
३३५. सेवा व पदे यांवर अनुसूचित जाती व अनुसूचित जनजाती यांचे हक्क.
३३६. विवक्षित सेवामध्ये आंग्लभारतीय समाजाकरता विशेष तरतूद.
३३७. आंग्लभारतीय समाजाच्या लाभाकरता शैक्षणिक अनुदानांबाबत विशेष तरतूद.
३३८. अनुसूचित जाती राष्ट्रीय आयोग.
३३८क. अनुसूचित जनजाती राष्ट्रीय परिषद.
३३८ख. राष्ट्रीय मागासवर्ग आयोग.
३३९. अनुसूचित क्षेत्रांचे प्रशासन व अनुसूचित जनजातीसंबंधीचे कल्याणकार्य यांवर संघराज्यांचे नियंत्रण.
३४०. मागासवर्गाच्या स्थितीचे अन्वेषण करण्यासाठी आयोगाची नियुक्ती.
३४१. अनुसूचित जाती
३४२. अनुसूचित जनजाती
३४२क. सामाजिक आणि शैक्षणिक दृष्ट्य मागासलेला वर्ग
भाग सतरा - राजभाषा
प्रकरण एक- संघराज्याची भाषा
३४३. संघराज्याची राजभाषा.
३४४. राजभाषेसाठी आयोग व संसदीय समिती.
प्रकरण दोन - प्रादेशिक भाषा
३४५. राज्याची किंवा राज्यांच्या राजभाषा.
३४६. राज्या-राज्यांमधील अथवा राज्य व संघराज्य यांच्यामधील व्यवहाराची राजभाषा.
३४७. राज्याच्या लोकसंख्येपैकी एखाद्या वर्गाकडून बोलल्या जाणाऱ्या भाषेविषयी विशेष तरतूद.
प्रकरण तीन - सर्वोच्च न्यायालय, उच्च न्यायालय, इत्यादींची भाषा
३४८. सर्वोच्च न्यायालयात व उच्च न्यायालयांमध्ये आणि अधिनियम, विधेयके, इत्यार्दीकरिता वापरावयाची भाषा.
३४९. भाषाविषयक विवक्षित कायदे करण्याकरिता विशेष कार्यपद्धती.
प्रकरण चार - विशेष निदेशक तत्त्वे
३५०. गाहाण्यांच्या निवारणासाठी केलेल्या अभिवेदनांमध्ये वापरावयाची भाषा.
३५०क. प्राथमिक स्तरावर मातृभाषेतून शिक्षणाच्या सोयी.
३५०ख. भाषिक अल्पसंख्याक समाजांकरिता विशेष अधिकारी.
३५१. हिंदी भाषेच्या विकासासाठी निदेशक तत्त्व.
भाग अठरा – आणीबाणीसंबंधी तरतुदी
३५२. आणीबाणीची उद्घोषणा.
३५३. आणीबाणीच्या उद्घोषणेचा परिणाम.
३५४. आणीबाणीची उद्घोषणा अंमलात असताना महसुलांच्या वाटपासंबंधीच्या तरतुदी लागू असणे.
३५५. परचक्र व अंतर्गत अशांतता यापासून राज्याचे संरक्षण करणे हे संघराज्याचे कर्तव्य.
३५६. राज्यांतील सांविधानिक यंत्रणा बंद पडल्यास त्याबाबत तरतुदी.
३५७. अनुच्छेद ३५६ अन्वये प्रसूत केलेल्या उद्घोषणेनुसार वैधानिक अधिकारांचा वापर.
३५८. आणीबाणीच्या कालावधीत अनुच्छेद १९ च्या तरतुदी निलंबित असणे.
३५९. आणीबाणीच्या कालावधीत भाग तीन अन्वये प्रदान केलेल्या हक्कांची बजावणी निलंबित असणे.
३६०. आर्थिक आणीबाणीसंबंधी तरतुदी.
भाग एकोणीस - संकीर्ण
३६१. राष्ट्रपती राज्यपाल व राजप्रमुख यांना संरक्षण.
३६१क. संसदेच्या व राज्य विधानमंडळाच्या कामकाजवृत्तांच्या प्रसिद्धीस संरक्षण.
३६१ख. लाभकारी राजकीय पदावर नियुक्ती करण्यास अनर्हता.
३६२. [निरसित.]
३६३. विवक्षित तह, करार, इत्यादीतून उद्भवणाऱ्या विवादांमध्ये न्यायालयाने हस्तक्षेप करण्यास रोध.
३६३क. भारतीय संस्थानांच्या अधिपतींना दिलेली मान्यता संपुष्टात येणे व खासगत तनखे नष्ट करणे.
३६४. मोठी बंदरे व विमानतळ यासंबंधी विशेष तरतुदी
३६५. संघराज्याने दिलेल्या निदेशांचे अनुपालन करण्यात किंवा त्यांची अमलबजावणी करण्यात कसूर केल्याचा परिणाम.
३६६. व्याख्या.
३६७. अर्थ लावणे.
भाग वीस - संविधानाची सुधारणा
३६८. संसदेचा संविधानात सुधारणा करण्याचा अधिकार व त्यासंबंधीची कार्यपद्धती.
भाग एकवीस - अस्थायी, संक्रमणकालीन व विशेष तरतुदी
३६९. राज्य सूचीतील विवक्षित बाबी जणू काही समवती सूचीतील बाबी असाव्यात त्याप्रमाणे त्याबाबत कायदे करण्याचा संसदेला अस्थायी अधिकार
३७०. जम्मू व काश्मीर राज्याबाबत अस्थायी तरतूद.
३७१. महाराष्ट्र व गुजरात या राज्यांबाबत विशेष तरतूद.
३७१क. नागालैंड राज्याबाबत विशेष तरतूद.
३७१ख. आसाम राज्याबाबत विशेष तरतूद.
३७१ग. मणिपूर राज्याबाबत विशेष तरतूद.
३७१घ. आंध्रप्रदेश राज्याबाबत विशेष तरतुदी.
३७१ङ. आंध्रप्रदेशात केंद्रीय विद्यापीठाची सीपना.
३७१च. सिक्कीम राज्याबाबत विशेष तरतूदी.
३७१छ. मिझोरम राज्याबाबत विशेष तरतूद
३७१ज. अरुणाचल प्रदेश राज्याबाबत विशेष तरतूद.
३७१झ. गोवा राज्याबाबत विशेष तरतूद.
३७१त्र. कर्नाटक राज्याबाबत विशेष तरतुदी.
३७२. विद्यमान कायद्याचा अंमल चालू राहणे व त्यांचे अनुकूलन.
३७२क. कायद्यांचे अनुकूलन करण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.
३७३. प्रतिबंधक स्थानबद्धतेत असलेल्या व्यक्तींसंबंधी विवक्षित बाबतीत आदेश देण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.
३७४. फेडरल न्यायालयाच्या न्यायाधीशांसंबंधी व फेडरल न्यायालयात किंवा हिज मॅजेस्टी इन कौन्सिलसमोर प्रलंबित असलेल्या कार्यवाहीबाबत तरतुदी.
३७५. या संविधानाच्या तरतुदींना अधीन राहून न्यायालये, प्राधिकारी व अधिकारी यांनी कार्याधिकार बजावण्याचे चालू ठेवणे.
३७६. उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांसंबंधीच्या तरतुदी.
३७७. भारताचा नियंत्रक व महालेखापरीक्षक याच्यासंबंधीच्या तरतुदी.
३७८. लोकसेवा आयोगांसंबंधी तरतुदी.
३७८क. आंध्रप्रदेश विधानसभेच्या कालावधीसंबंधी विशेष तरतुदी
३७९ ३९१. [निरसित.]
३९२. अडचणी दूर करण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.
भाग बावीस - संक्षिप्त नाव, प्रारंभ, प्राधिकृत हिंदी पाठ व निरसने
३९३.संक्षिप्त नाव
३९४.प्रारंभ
३९४क.हिंदी भाषेतील प्राधिकृत पाठ
३९५.निरसने
अनुसूच्या- भारताचे संविधानातली अनुसूच्या
पहिली अनुसूची-
एक. राज्ये.
दोन. संघ राज्यक्षेत्रे.,
दुसरी अनुसूची -
भाग क.राष्ट्रपती व राज्यांचे राज्यपाल यांच्याबाबत तरतुदी.
भाग ख.खनिरसित.,
भाग.ग. लोकसभेचा अध्यक्ष व उपाध्यक्ष आणि राज्यसभेचा सभापती व उप सभापती आणि राज्याच्या विधानसभेचा अध्यक्ष व उपाध्यक्ष आणि विधानपरिषदेचा सभापती व उप सभापती यांच्याबाबत तरतुदी.
भाग घ.सर्वोच्च न्यायालयाच्या व उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांबाबत तरतुदी.
भाग ङ. भारताचा नियंत्रक व महालेखापरीक्षक याच्याबाबत तरतुदी.
तिसरी अनुसूची -शपथाचे किंवा प्रतिशांचे नमुने.
चौथी अनुसूची- राज्यसभेतील जागाची वाटणी.
पाचवी अनुसूची-अनुसूचित क्षेत्रे व अनुसूचित जनजाती यांचे प्रशासन व नियंत्रण यांबाबत तरतुदी.
भाग क. सर्वसाधारण.
भाग ख. अनुसूचित क्षेत्रे व अनुसूचित जनजाती यांचे प्रशासन व नियंत्रण.
भाग ग. अनुसूचित क्षेत्रे.
भाग घ. अनुसूचीची सुधारणा.
सहावी अनुसूची- आसाम, मेघालय, त्रिपुरा व मिझोरम या राज्यामधील जनजाति क्षेत्राच्या प्रशासनाबाबत तरतुदी.
सातवी अनुसूची-
सूची एक - संघ सूची.
सूची दोन- राज्य सूची.
सूची तीन- समवर्ती सूची.
आठवी अनुसूची -भाषा.
नववी अनुसूची- विवक्षित अधिनियम व विनियम विधिग्राह्य करणे.
दहावी अनुसूची - पक्षांतराच्या कारणावरून अपात्र होण्यासंबंधी तरतुदी.
अकरावी अनुसूची- पंचायतीचे अधिकार प्राधिकार आणि जबाबदाऱ्या.
बारावी अनुसूची - नगरपालिका, इत्यादीचे अधिकार प्राधिकार आणि जबाबदाऱ्या.
View, Comment and Share....
0 Comments