Indian Constitution-1 भारताचे संविधान भारताचे संविधान आणि भारतातील कायदे भाग- 1

INDIAN CONSTITUTION

भारताचे संविधान

भारताचे संविधान आणि भारतातील कायदे

भाग- 1

शिल्पकार : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

भारताचे संविधानातली अनुच्छेद- 1

भारताचे राष्ट्रचिन्ह (सत्यमेव जयते)

State Emblem Of India (Samrat Ashok Stambh)

भारताचे बोधचिन्ह (राजमुद्रा) हे प्रतीक सारनाथ येथील अशोकस्तंभावरून स्वीकारले आहे. हे प्रतीक भारताच्या पहिल्या भारतीय प्रजासत्ताक दिनाच्या दिवशी, म्हणजे 26 जानेवारी 1950 रोजी स्वीकारले गेले.

राजकीय प्रतीक

भारताच्याय राजकीय प्रतीकामध्ये मूळ स्तंभामधील काही भाग दिसतो. यामध्ये 4 पैकी 3 सिंह दिसतात. या 3 पैकी 1 सिंह समोर बघतो आहे तर बाकी २ सिंह उजव्या व डाव्या बाजूला बघत आहेत व 1 सिंह मागे बघत आहे. त्याखाली मध्यभागी अशोकचक्र आहे. अशोकचक्राच्या डाव्या बाजूस घोडा व उजव्या बाजूस बैल आहे. या खाली देवनागरी लिपी मध्ये सत्यमेव जयते लिहिले आहे. मूळ स्तंभामधील कमळ राजकीय प्रतीकामधून वगळण्यात आले आहे.

भारताचे संविधानातली अनुच्छेद

उद्देशिका

भाग एक- संघराज्य व त्याचे राज्यक्षेत्र

अनुच्छेद

1. संघराज्याचे नाव व राज्यक्षेत्र.

2. नवीन राज्ये दाखल करून घेणे किंवा स्थापन करणे.

2क. [निरसित.]

3. नवीन राज्याची निर्मिती आणि विद्यमान राज्यांची क्षेत्रे, सीमा अथवा नावे यांत फेरफार.

4. पहिल्या व चौथ्या अनुसूचीच्या सुधारणेसाठी आणि पूरक, आनुषंगिक व परिणामस्वरूप बाबींकरिता तरतूद करण्यासाठी अनुच्छेद 2 व 3 खाली करण्यात आलेले कायदे.

भाग दोन - नागरिकत्व

5. संविधानाच्या प्रारंभीचे नागरिकत्व

6. पाकिस्तानातून स्थलांतर करून भारतात आलेल्या विवक्षित व्यक्तीचे नागरिकत्वाचे हक्क.

7. स्थलांतर करून पाकिस्तानात गेलेल्या विवक्षित व्यक्तीचे नागरिकत्वाचे हक्क.

8. मूळच्या भारतीय असलेल्या, पण भारताबाहेर राहणाऱ्या विवक्षित व्यक्तींचे नागरिकत्वाचे हक्क.

9. परकीय देशाचे नागरिकत्व स्वेच्छेने संपादणाऱ्या व्यक्ती नागरिक नसणे.

10. नागरिकत्वाचे हक्क चालू राहणे.

11. संसदेने नागरिकत्वाच्या हक्काचे कायद्याद्वारे विनियमन करणे.

भाग तीन - मूलभूत हक्क / अधिकार सर्वसाधारण

12. व्याख्या

13. मूलभूत हक्कांशी विसंगत असलेले अथवा त्याचे न्यूनीकरण करणारे कायदे.

समानतेचा हक्क

14. कायद्यापुढे समानता.

15. धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या कारणांवरून भेदभाव करण्यास मनाई.

16. सार्वजनिक सेवायोजनाच्या बाबीमध्ये समान संधी

17. अस्पृश्यता नष्ट करणे.

18. किताब नष्ट करणे.

स्वातंत्र्याचा हक्क

19. भाषणस्वातंत्र्य, इत्यादीसंबंधीच्या विवक्षित हक्काचे संरक्षण.

20. अपराधांबद्दलच्या दोषसिद्धीबाबत संरक्षण.

21. जीवित व व्यक्तिगत स्वातंत्र्य यांचे संरक्षण.

21क. शिक्षणाचा हक्क.

22. विवक्षित प्रकरणी अटक व स्थानबद्धता यांपासून संरक्षण.

शोषणाविरुद्ध हक्क/अधिकार

23. माणसांचा अपव्यापार आणि ववेठ यांना मनाई

24. कारखाने, इत्यादीमध्ये बालकांना कामाला ठेवण्यास मनाई.

धर्मस्वातंत्र्याचा हक्क

25. सद्सद्विवेकबुद्धीचे स्वातंत्र्य आणि धर्माचे मुक्त प्रकटीकरण, आचरण व प्रसार

26. धार्मिक व्यवहारांची व्यवस्था पाहण्याचे स्वातंत्र्य.

27. एखाद्या विशिष्ट धर्माच्या संवर्धनाकरता कर देण्याबाबत स्वातंत्र्य.

28. विवक्षित शैक्षणिक संस्थांत धार्मिक शिक्षण अथवा धार्मिक उपासना यांना उपस्थित राहण्याबाबत स्वातंत्र

सांस्कृतिक व शैक्षणिक हक्क

29.-अल्पसंख्याक वर्गाच्या हितसंबंधांचे संरक्षण.

30. शैक्षणिक संस्था स्थापण्याचा व त्यांचे प्रशासन करण्याचा अल्पसंख्याक वर्गाचा हक्क.

31. [निरसित.]

विवक्षित कायद्यांची व्यावृत्ती

31क. संपदांचे संपादन, इत्यार्दीकरिता तरतूद करणाऱ्या कायद्यांची व्यावृत्ती.

31ख. विवक्षित अधिनियमांची व विनियमांची विधिग्राह्यता.

31ग. विवक्षित निदेशक तत्त्वे अंमलात आणणाऱ्या कायद्याची व्यावृत्ती.

31घ . [निरसित.]

संविधानिक उपाय योजण्याचा हक्क

32. या भागाद्वारे प्रदान केलेल्या हक्कांची अंमलबजावणी करण्याच्या उपाययोजना,

32क. [निरसित.]

33. या भागाद्वारे प्रदान केलेले हक्क हे सेना, इत्यादीना लागू करताना, त्यामध्ये फेरबदल करण्याचा संसदेस अधिकार.

34. एखाद्या क्षेत्रात लष्करी कायदा अंमलात असताना या भागाद्वारे प्रदान केलेल्या हक्कांवर निबंध.

35. या भागाच्या तरतुर्दीची अंमलबजावणी करण्याकरता विधिविधान.

भाग चार - राज्य धोरणांची निदेशक तत्त्वे

36. व्याख्या

37. या भागात अंतर्भूत असलेली तत्त्वे लागू करणे.

38. राज्याने लोककल्याणाच्या संवर्धनासाठी समाजव्यवस्था प्रस्थापित करणे.

39. राज्याने अनुसरावयाच्या धोरणाची विवक्षित तत्त्वे.

39क. समान न्याय व कायदेविषयक मोफत सहाय्य.

40. ग्रामपंचायतीचे संघटन.

41. कामाचा, शिक्षणाचा आणि विवक्षित बाबतीत लोकसहाय्याचा हक्क.

42. कामाबाबत न्याय्य व मानवीय परिस्थिती आणि प्रसूतिविषयक सहाय्य यांची तरतूद.

43. कामगारांना निर्वाह वेतन, इत्यादी.

43क. उद्योगधंद्याच्या व्यवस्थापनात कामगारांचा सहभाग.

43ख. सहकारी संस्थांचे प्रवर्तन.

44. नागरिकांकरीता एकरूप नागरी संहिता.

45. 6 (सहा) वर्षापेक्षा कमी वयाच्या बालकांची प्रारंभिक बाल्यावस्थेतील देखभाल आणि शिक्षण याकरिता तरतूद.

46. अनुसूचित जाती, अनुसूचित जनजाती आणि इतर दुर्बल घटक यांचे शैक्षणिक व आर्थिक हितसंवर्धन.

47. पोषणमान व राहणीमान उंचावणे आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारणे हे राज्याचे कर्तव्य.

48. कृषि व पशुसंवर्धन यांची सुसूत्र व्यवस्था लावणे.

48क. पर्यावरणाचे संरक्षण व संवर्धन करणे आणि वने व वन्य जीवसृष्टी यांचे रक्षण करणे.

49. राष्ट्रीय महत्त्वाची स्मारके व स्थाने आणि वस्तू यांचे संरक्षण.

50. कार्यकारी यंत्रणेपासून न्याययंत्रणा अलग ठेवणे.

51. आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरक्षा यांचे संवर्धन.

भाग चार-क मूलभूत कर्तव्ये

51क. मूलभूत कर्तव्ये.

भाग पाच-  संघराज्य

प्रकरण एक- कार्यकारी यंत्रणा

राष्ट्रपती व उपराष्ट्रपती

52. भारताचा राष्ट्रपती.

53. संघराज्याचा कार्यकारी अधिकार.

54. राष्ट्रपतीची निवडणूक.

५55 राष्ट्रपतीच्या निवडणुकीची रीत.

56. राष्ट्रपतीचा पदावधी.

57. फेरनिवडणुकीस पात्रता.

58. राष्ट्रपतिपदाच्या निवडणुकीसाठी अर्हता,

59. राष्ट्रपतिपदाच्या शर्ती.

60. राष्ट्रपतीने शपथ घेणे किंवा प्रतिज्ञा करणे.

61. राष्ट्रपतीवरील महाभियोगाची कार्यपद्धती.

62. राष्ट्रपतीचे रिक्त पद भरण्याकरता निवडणूक घेण्याची मुदत आणि निमित्तवशात् रिक्त होणारे पद भरण्याकरता निवडून आलेल्या व्यक्तीचा पदावधी

63. भारताचा उपराष्ट्रपती.

64. उपराष्ट्रपती राज्यसभेचा पदसिद्ध सभापती असणे.

65. राष्ट्रपतीचे पद निमित्तवशात् रिक्त होईल त्या त्या प्रसंगी उपराष्ट्रपतीने राष्ट्रपती म्हणून कार्य करणे अथवा राष्ट्रपतीच्या अनुपस्थितीत त्याची कार्य पार पाडणे.

66. उपराष्ट्रपतीची निवडणूक.

67. उपराष्ट्रपतीचा पदावधी.

68. उपराष्ट्रपतीचे रिक्त पद भरण्याकरता निवडणूक घेण्याची मुदत आणि निमित्तवशात् रिक्त होणारे पद भरण्याकरता निवडून आलेल्या व्यक्तीचा पदावधी.

69. उपराष्ट्रपतीने शपथ घेणे किंवा प्रतिज्ञा करणे.

70. इतर आकस्मिक प्रसंगी राष्ट्रपतीची कार्ये पार पाडणे.

71. राष्ट्रपती किंवा उपराष्ट्रपती यांच्या निवडणुकीसंबंधीच्या किंवा तिच्याशी निगडित असलेल्या बाबी.

72. विवक्षित प्रकरणी क्षमा, इत्यादी करण्याचा आणि शिक्षादेश निलंबित करण्याचा, त्यात सूट देण्याचा किंवा तो सौम्य करण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार

73. संघराज्याच्या कार्यकारी अधिकाराची व्याप्ती.

मंत्रिपरिषद

74. राष्ट्रपतीस सहाय्य व सल्ला देण्यासाठी मंत्रिपरिषद.

75. मंत्र्यांसंबंधी अन्य तरतुदी.

भारताचा महान्यायवादी.

76. भारताचा महान्यायवादी.

सरकारी कामकाज चालवणे

77. भारत सरकारचे कामकाज चालवणे.

78. राष्ट्रपतीस माहिती पुरवणे, इत्यादींबाबत प्रधानमंत्र्याची कर्तव्ये.

प्रकरण दोन- संसद

सर्वसाधारण

79. संसदेची रचना.

80. राज्यसभेची रचना.

81. लोकसभेची रचना.

82. प्रत्येक जनगणनेनंतर पुनः समायोजन.

83. संसदेच्या सभागृहांचा कालावधी.

84. संसद सदस्य त्याकरता अर्हता.

85. संसदेची सत्रे, सत्रसमाप्ती व विसर्जन.

86. राष्ट्रपतीचा सभागृहांना संबोधून अभिभाषण करण्याचा आणि संदेश पाठवण्याचा हक्क

87. राष्ट्रपतीचे विशेष अभिभाषण.

88. मंत्री व महान्यायवादी यांचे सभागृहांबाबत हक्क.

संसदेचे अधिकारी

89. राज्यसभेचा सभापती व उप सभापती.

90. उप सभापतिपद रिक्त होणे, त्याचा राजीनामा देणे आणि त्या पदावरून दूर करणे.

91. उप सभापती किंवा अन्य व्यक्ती यांचा सभापतिपदाची कर्तव्ये पार पाडण्याचा किंवा सभापती म्हणून कार्य करण्याचा अधिकार,

92. सभापतीस किवा उप सभापतीस पदावरून दूर करण्याचा ठराव विचाराधीन असताना त्त्याने अध्यक्षस्थान न स्वीकारणे.

93. लोकसभेचा अध्यक्ष व उपाध्यक्ष.

94. अध्यक्षपद व उपाध्यक्षपद रिक्त होणे, त्याचा राजीनामा देणे आणि त्या पदावरून दूर करणे.

95. उपाध्यक्ष किंवा अन्य व्यक्ती यांचा अध्यक्षपदाची कर्तव्ये पार पाडण्याचा किंवा अध्यक्ष म्हणून कार्य करण्याचा अधिकार.

96. अध्यक्षास किंवा उपाध्यक्षास पदावरून दूर करण्याचा ठराव विचाराधीन असताना त्याने अध्यक्षस्थान न स्वीकारणे.

97. सभापती व उपसभापती आणि अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांचे वेतन व भत्ते.

98. संसदेचे सचिवालय.

कामकाज चालवणे

99. सदस्यांनी शपथ घेणे किया प्रतिज्ञा करणे.

100. सभागृहांमधील मतदान, जागा रिक्त असतानाही कार्य करण्याचा सभागृहांचा अधिकार व गणपूर्ती.

सदस्यांची अपात्रता

101. जागा रिक्त करणे.

102. सदस्यत्वाबाबत अपात्रता.

103. सदस्यांच्या अपात्रतेबाबतच्या प्रश्नांवरील निर्णय.

104. अनुच्छेद 99 अन्वये शपथ घेण्यापूर्वी किंवा प्रतिज्ञा करण्यापूर्वी अथवा पात्र नसताना अथवा अपात्र झाल्यानंतर स्थानापन्न होण्याबद्दल व मतदान करण्याबद्दल शास्ती.

संसद व तिचे सदस्य यांचे अधिकार, विशेषाधिकार व उन्मुक्ती

105. संसदेची सभागृहे आणि त्यांचे सदस्य व समित्या यांचे अधिकार, विशेषाधिकार, इत्यादी.

106. सदस्यांचे वेतन व भत्ते.

वैधानिक कार्यपद्धती

107. विधेयके प्रस्तुत करणे व पारित करणे यासंबंधी तरतुदी.

108. विवक्षित प्रकरणी दोन्ही सभागृहांची संयुक्त बैठक

109. धन विधेयकाबाबत विशेष कार्यपद्धती.

110. "धन विधेयके" यांची व्याख्या.

111- विधेयकास अनुमती.

वित्तीय बाबींमधील कार्यपद्धती

112. वार्षिक वित्तीय विवरणपत्र.

113. अंदाजपत्रकाबाबत संसदेतील कार्यपद्धती.

114. विनियोजन विधेयके.

115. पूरक, अतिरिक्त किंवा अधिक अनुदाने,

116. लेखानुदाने, प्रत्ययानुदाने व अपवादात्मक अनुदाने.

117. वित्तीय विधेयकासंबंधी विशेष तरतुदी.

सर्वसाधारण कार्यपद्धती

118. कार्यपद्धतीचे नियम.

119. वित्तीय कामकाजासंबंधी संसदेच्या कार्यपद्धतीचे कायद्याद्वारे विनियमन.

120. संसदेत वापरावयाची भाषा.

121. संसदेतील चर्चेवर निर्बंध.

122. न्यायालयांनी संसदेच्या कामकाजाबाबत चौकशी न करणे.

प्रकरण तीन - राष्ट्रपतीचे वैधानिक अधिकार

123. संसदेच्या विरामकाळात अध्यादेश प्रख्यापित करण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.

प्रकरण चार-संघ न्याययंत्रणा

124. सर्वोच्च न्यायालयाची स्थापना आणि घटना.

124क. राष्ट्रीय न्यायिक नियुकत्या आयोग.

124ख. आयोगाची कर्तव्ये.

124ग. संसदेची कायदा करण्याची अधिकारिता.

125. न्यायाधीशांचे वेतन इत्यादी.

126. कार्यकारी मुख्य न्यायमूर्तीची नियुक्ती.

127. तदर्थ न्यायाधीशांची नियुक्ती.

128. सर्वोच्च न्यायालयाच्या बैठकींमध्ये निवृत्त न्यायाधीशांची उपस्थिती.

129. सर्वोच्च न्यायालय हे अभिलेख न्यायालय असणे.

130. सर्वोच्च न्यायालयाचे कार्यस्थान.

131. सर्वोच्च न्यायालयाची मूळ अधिकारिता.

131क. [निरसित.]

132. विवक्षित प्रकरणी उच्च न्यायालयांवरील अपिलांमध्ये सर्वोच्च न्यायालयाची अपील अधिकारिता.

133. दिवाणी प्रकरणांसंबंधी उच्च न्यायालयांवरील अपिलांमध्ये सर्वोच्च न्यायालयाची अपील अधिकारिता.

134. फौजदारी प्रकरणांसंबंधी सर्वोच्च न्यायालयाची अपील अधिकारिता.

134क. सर्वोच्च न्यायालयाकडे अपील करण्यासाठी प्रमाणपत्र.

135. फेडरल न्यायालयाची विद्यमान कायद्याखालील अधिकारिता व अधिकार सर्वोच्च न्यायालयाने वापरणे.

136. अपील करण्यास सर्वोच्च न्यायालयाकडून विशेष अनुज्ञा.

137. न्यायनिर्णय किंवा आदेश यांचे सर्वोच्च न्यायालयाकडून पुनर्विलोकन.

138. सर्वोच्च न्यायालयाच्या अधिकाराची वृद्धी.

139. विवक्षित प्राधिलेख काढण्याच्या अधिकारांचे सर्वोच्च न्यायालयास प्रदान.

139क. विवक्षित प्रकरणे हस्तांतरित करणे.

140. सर्वोच्च न्यायालयाचे सहाय्यभूत अधिकार.

141. सर्वोच्च न्यायालयाने घोषित केलेला कायदा सर्व न्यायालयांवर बंधनकारक असणे.

142. सर्वोच्च न्यायालयाचे हुकुमनामे आणि आदेश यांची अंमलबजावणी व प्रकटीकरण, इत्यादीसंबंधीचे आदेश.

143. सर्वोच्च न्यायालयाचा विचार घेण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.

144. मुलकी आणि न्यायिक प्राधिकाऱ्यांनी सर्वोच्च न्यायालयाच्या सहाय्यार्थ कार्य करणे..

144क. [निरसित.]

145. न्यायालयाचे नियम, इत्यादी.

146. सर्वोच्च न्यायालयाचे अधिकारी व सेवक आणि खर्च.

147. अर्थ लावणे.

प्रकरण पाच - भारताचा नियंत्रक व महालेखापरीक्षक

148. भारताचा नियंत्रक व महालेखापरीक्षक,

149. नियंत्रक व महालेखापरीक्षक याची कर्तव्ये व अधिकार.

150. संघराज्याच्या व राज्यांच्या लेख्यांचा नमुना

151. लेखापरीक्षा अहवाल.

भाग सहा-  राज्ये

प्रकरण एक - सर्वसाधारण

152. व्याख्या.

प्रकरण दोन - कार्यकारी यंत्रणा

राज्यपाल

153. राज्यांचे राज्यपाल

154. राज्याचा कार्यकारी अधिकार (राज्याची शाशन शक्ती)

155. राज्यपालाची नियुक्ती.

156. राज्यपालाचा पदावधी.

157. राज्यपाल म्हणून नियुक्त होण्यासाठी अर्हता.

158. राज्यपालपदाच्या शर्ती.

159. राज्यपालाने शपथ घेणे किंवा प्रतिज्ञा क

160. विवक्षित आकस्मिक प्रसंगी राज्यपालाची कार्ये पार पाडणे.

161. क्षमा, इत्यादी करण्याचा आणि विवक्षित प्रकरणी शिक्षादेश निलंबित करण्याचा, त्यात सूट देण्याचा किंवा तो सौम्य करण्याचा राज्यपालाचा अधिकार.

162. राज्याच्या कार्यकारी अधिकाराची व्याप्ती.

मंत्रिपरिषद

163. राज्यापालास सहाय्य करण्याकरता व सल्ला देण्याकरता मंत्रिपरिषद

164. मंत्र्यासंबंधी अन्य तरतूदी.

 राज्याचा महा अधिवक्ता

165. राज्याचा महा अधिवक्ता.

सरकारी कामकाज चालवणे

166. राज्य शासनाने कामकाज चालवणे.

167. राज्यपालास माहिती पुरविणे, इत्यादीबाबत मुख्यमंत्र्याची कर्तव्ये.

प्रकरण तीन-  राज्य विधानमंडळ

सर्वसाधारण

168. राज्यामधील विधानमंडळाची रचना.

169. राज्यामध्ये विधानपरिषद विसर्जित करणे किया निर्माण करणे.

170. विधानसभांची रचना.

171. विधानपरिषदांची रचना.

172. राज्य विधानमंडळांचा कालावधी.

173. राज्य विधानमंडळांचा सदस्यत्वाकरता अर्हता

174. राज्य विधानमंडळाची सत्रे, सत्रसमाप्ती व विसर्जन.

175. राज्यपालाचा सभागृहास किवा सभागृहांना संबोधून अभिभाषण करण्याचा आणि संदेश पाठवण्याचा हक्क.

176. राज्यपालाचे विशेष अभिभाषण.

177. मंत्री व महा अधिवक्ता यांचे सभागृहांबाबत हक्क.

राज्य विधानमंडळाचे अधिकारी

178. विधानसभेचा अध्यक्ष व उपाध्यक्ष

179. अध्यक्षाचे व उपाध्यक्षाचे पद रिक्त होणे व त्याचा राजीनामा देणे आणि त्या पदावरून दूर करणे.

180. उपाध्यक्ष किवा अन्य व्यक्ती यांचा अध्यक्षपदाची कर्तव्ये करण्याचा किंवा अध्यक्ष म्हणून कार्य करण्याचा अधिकार.

181. अध्यक्षास किंवा उपाध्यक्षास पदावरून दूर करण्याचा ठराव विचाराधीन असताना त्याने अध्यक्षस्थान न स्वीकारणे.

182. विधानपरिषदेचा सभापती व उपसभापती.

183. सभापतीचे आणि उप सभापतीचे पद रिक्त होणे व त्याचा राजीनामा देणे आणि त्या पदावरून दूर करणे.

184. उप सभापती किंवा अन्य व्यक्ती यांना सभापती पदाची कर्तव्ये करण्याचा किंवा सभापती म्हणून कार्य करण्याचा अधिकार.

185. सभापतीस किंवा उप सभापतीस पदावरून दूर करण्याचा ठराव विचाराधीन असताना त्याने अध्यक्षस्थान न स्वीकारणे.

186. अध्यक्ष व उपाध्यक्ष आणि सभापती व उपसभापती यांचे वेतन व भते.

187. राज्य विधानमंडळाचे सचिवालय.

कामकाज चालविणे

188. सदस्यांनी शपथ घेणे किया प्रतिज्ञा करणे.

189. सभागृहांमधील मतदान, जागा रिक्त असतानाही कार्य करण्याचा सभागृहांचा अधिकार व गणपूर्ती.

सदस्यांच्या अपात्रता

190. जागा रिक्त करणे.

191. सदस्यत्वाबाबत अपात्रता.

192. सदस्यांच्या अपात्रतेबाबतच्या प्रश्नावरील निर्णय.

193. अनुच्छेद 188 अन्वये शपथ घेण्यापूर्वी किंवा प्रतिज्ञा करण्यापूर्वी अथवा अपात्र झाल्यानंतर स्थानापन्न होण्याबद्दल व मतदान करण्याबद्दल शास्ती.

राज्य विधानमंडळे व त्यांचे सदस्य यांचे अधिकार, विशेषाधिकार व उन्मुक्ती

194. विधानमंडळाची सभागृहे आणि त्यांचे सदस्य व समित्या यांचे अधिकार, विशेषाधिकार, इत्यादी.

195. सदस्याचे वेतन व भत्ते.

वैधानिक कार्यपद्धती

196. विधेयके प्रस्तुत करणे व पारित करणे यासंबंधी तरतूदी.

197. धन विधेयकांहून अन्य विधेयकासंबंधी विधानपरिषदेच्या अधिकारांवर निर्बंध

198. धन विधेयकाबाबत विशेष कार्यपद्धती

199. " धन विधेयके " याची व्याख्या.

200. विधेयकांना अनुमती

201. विचारार्थ राखून ठेवलेली विधेयके.

वित्तीय बाबींमधील कार्यपद्धती

202. वार्षिक वित्तीय विवरणपत्र.

203. अंदाजपत्रकाबाबत विधानमंडळातील कार्यपद्धती.

204. विनियोजन विधेयके.

205. पूरक, अतिरिक्त किंवा अधिक अनुदाने.

206. लेखानुदाने, प्रत्यवानुदाने व अपवादात्मक अनुदाने.

207. वित्तीय विधेयकासंबंधी विशेष तरतुदी.

सर्वसाधारण कार्यपद्धती

208. कार्यपद्धतीचे नियम

209. वित्तीय कामकाजासंबंधी राज्य विधानमंडळाच्या कार्यपद्धतीचे कायद्याद्वारे विनियमन

210. विधानमंडळात वापरावयाची भाषा.

211. विधानमंडळातील चर्चेवर निर्बंध.

212. न्यायालयांनी विधानमंडळाच्या कामकाजाबाबत चौकशी न करणे.

प्रकरण चार- राज्यपालाचे वैधानिक अधिकार

213. विधानमंडळाच्या विरामकाळात अध्यादेश प्रख्यापित करण्याचा राज्यपालाचा अधिकार.

प्रकरण पाच-  राज्यांमधील उच्च न्यायालये

214. राज्यांसाठी उच्च न्यायालये.

215. उच्च न्यायालये ही अभिलेख न्यायालये असणे.

216. उच्च न्यायालये घटित करणे (उच्च न्यायालयाची घटना)

217. उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाची नियुक्ती व त्या पदाच्या शर्ती.

218. सर्वोच्च न्यायालयासंबंधीच्या विवक्षित तरतुदी उच्च न्यायालयांना लागू असणे.

219. उच्च न्यायालयांच्या न्यायाधीशांनी शपथ घेणे किंवा प्रतिज्ञा करणे.

220. स्थायी न्यायाधीश झाल्यानंतर व्यवसायावर निर्बंध.

221. न्यायाधीशांचे वेतन इत्यादी.

222. न्यायाधीशाची एका उच्च न्यायालयातून दुसऱ्या उच्च न्यायालयात बदली.

223. कार्यकारी मुख्य न्यायमूर्तीची नियुक्ती.

224. अतिरिक्त व कार्यकारी न्यायाधीशांची नियुक्ती.

224क. उच्च न्यायालयांच्या न्यायपीठामध्ये निवृत्त न्यायाधीशाची नियुक्ती.

225. विद्यमान उच्च न्यायालयांची अधिकारिता.

226. विवक्षित प्राधिलेख काढण्याचे उच्च न्यायालयांचे अधिकार.

226क. [निरसित.]

227. उच्च न्यायालयाचा सर्व न्यायालयावर देखरेख करण्याचा अधिकार.

२२८. विवक्षित प्रकरणे उच्च न्यायालयाकडे वर्ग करणे.

228क. [निरसित.]

229. उच्च न्यायालयाचे अधिकारी व सेवक आणि खर्च.

230. उच्च न्यायालयांच्या अधिकारितेचा संघ राज्यक्षेत्रांवर विस्तार करणे.

231. दोन किंवा अधिक राज्यांसाठी एका सामाईक उच्च न्यायालयाची स्थापना.

232. [निरसित.]

प्रकरण सहा - दुय्यम न्यायालये

233. जिल्हा न्यायाधीशांची नियुक्ती.

233क. विवक्षित जिल्हा न्यायाधीशाची नियुक्ती आणि त्यांनी दिलेले न्यायनिर्णय, इत्यादी विधिग्राह्य असणे.

234. जिल्हा न्यायाधीशांव्यतिरिक्त अन्य व्यक्तीची न्यायिक सेवेतील भरती.

235. दुय्यम न्यायालयांवरील नियंत्रण.

236. अर्थ लावणे. (निर्वचन)

237. दंडाधिकाऱ्यांच्या विवक्षित वर्गाला किवा वर्गांना या प्रकरणाच्या तरतुदी लागू असणे.

भाग सात - पहिल्या अनुसूचीच्या भाग ख मधील राज्ये

238. [निरसित.]

भाग आठ- संघ राज्यक्षेत्रे

239. संघ राज्यक्षेत्रांचे प्रशासन.

239क. विवक्षित संघ राज्यक्षेत्रांसाठी स्थानिक विधानमंडळाची किंवा मंत्रिपरिषदेची किंवा दोन्हींची निर्मिती.

239कक. दिल्लीच्या संबंधात विशेष तरतुदी.

239कख. संविधानिक यंत्रणा बंद पडल्यास तरतूद

239ख. विधानमंडळाच्या विरामकाळात अध्यादेश प्रख्यापित करण्याचा प्रशासकाचा अधिकार.

240. विवक्षित संघ राज्यक्षेत्रांसाठी विनियम करण्याचा राष्ट्रपतीचा अधिकार.

241. संघ राज्यक्षेत्रांसाठी उच्च न्यायालये.

242. [निरसित.]

भाग नऊ- पंचायती 

243. व्याख्या.

243क. ग्रामसभा.

243ख. पंचायती घटित करणे.

243ग. पंचायतींची रचना.

243घ. जागांचे आरक्षण.

243ङ. पंचायतींचा कालावधी, इत्यादी

243च. सदस्यत्वाबाबत अपात्रता.

243छ. पंचायतींचे अधिकार प्राधिकार आणि जबाबदाऱ्या.

243ज. पंचायतींचा कर लादण्याचा अधिकार आणि पंचायतींचे निधी.

243झ. आर्थिक स्थितीचे पुनर्विलोकन करण्यासाठी वित्त आयोग घटित (सीीपित) करणे.

243ञ. पंचायतींच्या लेख्यांची लेखापरीक्षा.

243ट.पंचायतींच्या निवडणुका.

243ठ.संघ राज्यक्षेत्रांना लागू असणे.

243ड.विवक्षित क्षेत्रांना हा भाग लागू नसणे.

243ढ.विद्यमान कायदे व पंचायती अस्तित्वात राहणे.

243ण.निवडणुकीसंबंधीच्या बाबींमध्ये न्यायालयांनी हस्तक्षेप करण्यास रोध.

भाग नऊ- क नगरपालिका

243त.व्याख्या.

243थ.नगरपालिका घटित करणे.

243द.नगरपालिकांची रचना.

243ध.वॉर्ड समित्या घटित करणे व त्यांची रचना, इत्यादी.

243न.जागांचे आरक्षण.

243प.नगरपालिकांचा कालावधी, इत्यादी.

243फ.सदस्यत्वाबाबत अपात्रता.

243ब.नगरपालिका इत्यादींचे अधिकार प्राधिकार आणि जबाबदाऱ्या

243भ.नगरपालिकांचा कर लादण्याचा अधिकार आणि नगरपालिकांचे निधी.

243म.वित्त आयोग

243य.नगरपालिकांच्या लेख्यांची लेखापरीक्षा.

243यक.नगरपालिकांच्या निवडणुका.

243यख.संघ राज्यक्षेत्रांना लागू असणे.

243यग.विवक्षित क्षेत्रांना हा भाग लागू नसणे.

243यघ.जिल्हा नियोजन समिती.

243यङ.महानगर नियोजन समिती.

243यच.विद्यमान कायदे व नगरपालिका अस्तित्वात राहणे.

243यछ. निवडणुकीसंबंधीच्या बाबींमध्ये न्यायालयांनी हस्तक्षेप करण्यास रोध.

भाग नऊ- ख सहकारी संस्था

243 यज. व्याख्या.

243 यझ.सहकारी संस्थांचे विधिसंस्थापन (कायद्याद्वारे स्थापन).

243 यज. मंडळाच्या (समितीच्या) सदस्यांची व त्याच्या पदाधिकाऱ्यांची संख्या व त्यांचा पदावधी 

243 यट. मंडळाच्या (समितीच्या) सदस्यांची निवडणूक.

243 यठ.मंडळाचे निष्षभावन व निलंबन आणि अंतरिम व्यवस्थापन.

243 यड.सहकारी संस्थेच्या लेख्यांची लेखापरीक्षा.

243 यढ.सर्वसदस्य मंडळाची सभा बोलावणे.

243 यण.सदस्यांचा माहिती मिळण्याचा अधिकार.

243 यत. विवरण पत्रे.

243 यथ.अपराध व शास्ती.

243 यद.बहुराज्यीय सहकारी संस्थांना लागू असणे.

243 यध. संघ राज्यक्षेत्रांना लागू असणे.

243 यन.विद्यमान कायदे पुढे चालू राहणे.

भाग दहा - अनुसूचित क्षेत्रे व जनजाति क्षेत्रे

244. अनुसूचित क्षेत्रे व जनजाति क्षेत्रे यांचे प्रशासन.

244क. आसाममधील विवक्षित जनजाति क्षेत्र समाविष्ट असलेले स्वायत्त राज्य बनवणे आणि त्याकरता स्थानिक विधानमंडळाची किंवा मंत्रिपरिषदेची किंवा दोन्हींची निर्मिती.

View, Comment and Share....