Emperor Ashoka: Works for the spread of Buddhism

Emperor Ashoka: Works for the spread of Buddhism

सम्राट अशोक: बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी केलेले कार्य 

 बौद्ध धर्माचा स्वीकार केल्यानंतर सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्माला राजाश्रय दिला. सर्व शासकीय यंत्रणा त्याने बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी राबवली. 

बौद्ध धर्मास त्याने राष्ट्रधर्माचा दर्जा दिला. 

बौद्ध धर्मप्रसारासाठी इ. स. पूर्व 256 मध्ये 'धर्ममहामात्र' व 'धर्मयुक्त या दोन स्वतंत्र अधिकाऱ्यांच्या नेमणुका त्याने केल्या. 

स्त्रियांमध्ये बौद्ध धर्माचा प्रसार करण्यासाठी त्याने स्त्री धर्ममहामात्रांच्या नेमणुका केल्या होत्या. 

बौद्ध धर्मतत्त्वज्ञानाची जोपासना व प्रसार करण्याचे कार्य त्यांच्याकडे होते. 

राज्यातील सर्वच अधिकाऱ्यांनी या धर्माचा प्रसार करावा असे आज्ञापत्र त्याने काढले होते.

बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर अहिंसा हा तर त्याचा धर्म बनला. बौद्ध धर्म स्वीकारण्यापूर्वी तो मांसाहार करी; परंतु आता त्याने मांसाहाराचा त्याग केला, त्याने राजदरबारातील मांसाहार बंद केला. पशू-पक्ष्यांच्या हत्येला संपूर्ण राज्यातच त्याने बंदी घातली.

X X

 राज्यात ठिकठिकाणी शिलालेखांत कोरून बौद्ध धर्मातील नीतितत्त्वे त्याने कोरून ठेवली. लोकांनी ही नीतितत्त्वे वाचावीत व त्याचे पालन करावे हा त्यामागचा हेतू होता.

 बौद्ध भिक्षूंना बौद्ध धर्माच्या प्रसारांचे काम सोपे जावे म्हणून त्याने बौद्ध भिक्षूंच्या सोयीसाठी चैत्यगृहे व विहार बांधले पाटलीपुत्र, बौद्धगया येथे बौद्ध भिक्षूंसाठी संथाराम बांधले.

 अशोकाने 84,000 बौद्ध स्तूप बांधले, असे बौद्ध परंपरा सांगते. 

स्तूप हे बौद्ध भिक्षूच्या मृत्यूनंतर त्याच्या अस्थीवर उभारलेले थडगे असते. 

काही बौद्ध भिक्षु हे स्वैराचारी होते. बुद्धाने घालून दिलेल्या नियमांचे ते पालन करीत नसत व बौद्ध संघात मतभेद निर्माण करत. अशा भिक्षूंना अशोकाने समज दिली. एवढेच नव्हे तर काही स्वैराचारी भिक्षूंची त्याने बौद्ध संघातून हकालपट्टीही केली. 

भाब्रू येथील शिलालेखात त्याने बौद्ध भिक्षूंना जी समज दिली त्याचा उल्लेख आहे. काही बुद्धवचनांकडे त्याने बौद्ध भिक्षूंचे मुद्दाम लक्ष वेधविले.

भारतात व भारताबाहेर बौद्ध धर्माचा प्रसार व्हावा यासाठीही तो प्रयत्नशील होता. 

'महावंश' या बौद्ध ग्रंथात व शिलालेखातून त्याने जे धर्मप्रचारक देशात व देशाबाहेर पाठवले त्याची माहिती मिळते. 

भारताबाहेर ब्रह्मदेश, चीन, जपान, सिरिया इजिप्त, श्रीलंका, ग्रीस वगैरे देशांत धर्मप्रसारक पाठवले. 

श्रीलंकेत तर त्याने स्वतःच मुलगा महेंद्र व मुलगी संघमित्रा या दोघांना पाठवले होते. 

ग्रीसमध्ये महारक्षित याना पाठवण्यात आले. 

काश्मीर व गांधारमध्ये मझनतिक, हिमालय देशात मइझीम अपरान्तकमध्ये धर्मरत्रित, महाराष्ट्रात महाधर्मरक्षित, म्हैसूरमध्ये महादेव तर वनवासी (उत्तर कर्नाटक) मध्ये रक्षित हे त्या काळातील ख्यातनाम बौद्ध आचार्य किंवा ज्येष्ठ प्रचारक त्या त्या प्रांतात बौद्ध धर्मप्रसारासाठी पाठवून या धर्माचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात करण्याचा यशस्वी प्रयत्न त्याने केला. 

अशोकाने सुवर्णभूमी म्हणजे अतिपूर्वेकडील ब्रह्मदेश व इतर आग्नेय आशियाई देशांत सोना,उत्तरा या दोघांना बौद्ध धर्मप्रसाराच्या कार्यासाठी पाठवले होते.

बौद्ध धर्माची तिसरी परिषद : 

बौद्ध धर्मात निर्माण झालेले दोष दूर करण्यासाठी अशोकाने पाटलीपुत्र येथे बौद्ध धर्म परिषद इ. स. पू. 242 मध्ये भरवली. 

मोगलीपुत्र तिस्सा हा या परिषदेचा अध्यक्ष होता; परंतु उत्तर भारतात उपगुप्त हा परिषदेचा अध्यक्ष होता असे मानतात.

 'महावंश' या ग्रंथात या परिषदेचा सविस्तर वृत्तांत आला आहे. या परिषदेसाठी 1000 बौद्ध भिक्षूंची निवड करण्यात आली होती. ही परिषद 9 महिने चालली. परिषदेचा सर्व खर्च अशोकाने केला. या धर्म परिषदेत पाली भाषेचा स्वीकार केला व धर्मातील दोष दूर केले. याच परिषदेत भारतातील कोणकोणत्या प्रांतात कोण बौद्ध धर्मप्रसारक पाठवावयाचे ते ठरविण्यात आले. 

तसेच भारताबाहेर बौद्ध धर्म प्रसारासाठी ज्यांना पाठवावयाचे त्यांची नावे निश्चित करण्यात आली. 

X X

बौद्ध धर्मप्रसारासाठी अशोकाने प्रशासनात एक स्वतंत्र विभाग काढला. 

‘धर्ममहामात्रा' या अधिकाऱ्यावर धर्मपालनाची जनतेला प्रेरणा देणे, बौद्ध धर्मप्रसार करणे, धार्मिक सहिष्णुतेचा प्रसार करणे ही कामे सोपविली. 

अशोकाच्या तिसऱ्या लेखात अधिकारी वर्गांनी बौद्ध धर्माची शिकवण देण्यासाठी दर 5 वर्षांनी दौरे काढावेत असा आदेश त्याने दिला होता अशी नोंद आहे.

 बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर अशोकाने पवित्र बौद्ध स्थळांना भेटी दिल्या. त्याने स्वतः बौद्ध धर्मावर प्रवचने दिली. याचा फार चांगला प्रभाव जनतेवर पडला व त्यामुळे लोक त्याच्याकडे व बौद्ध धर्माकडे आकर्षिले गेले.

सम्राट अशोकाने लोककल्याणाची अनेक कामे हाती घेतली. त्यात विश्रांतीगृहे, धर्मशाळा, विहिरी, छायावृक्ष लावणे, रस्तेबांधणी, शेतीस पाणीपुरवठा इ. कामांचा समावेश आहे.

 या लोकोपयोगी कामांमुळे जनतेच्या मनात अशोकाबद्दल व बौद्ध धर्माबद्दलही आकर्षण निर्माण झाले. बौद्ध धर्माचा प्रसार होण्यास ही बाब उपयुक्त ठरली.

जनतेच्या कानावर नेहमीच सद्वर्तन व बौद्ध धर्मातील शिकवण पडावी म्हणून त्याने नवीन बौद्ध मठाची स्थापना केली. 

X X

बौद्ध मठाला त्याने स्वतःचे उत्पन्न लावून दिले. बौद्ध भिक्षूंच्या निवास व उदरनिर्वाहाची सोय झाल्याने बौद्ध भिक्षू-भिक्षुणी बौद्ध धर्माच्या प्रचारकार्यास गती देऊ शकले.

अशोकाच्या धर्मप्रसाराचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याने कोणाच्याही भावना दुखावल्या नाहीत. तो धर्मवेडा नव्हता. त्याने बौद्ध धर्माची सक्ती केली नाही. कोणत्याही धर्मीयांचा त्याने छळ केला नाही. सर्वधर्मीय लोकांना त्याने सहिष्णुतेने वागविले. अत्यंत प्रेमाने, स्नेहाने त्याने धर्मप्रसार केला. म्हणूनच त्याच्या धर्मप्रसाराच्या कार्यास लोकांचा प्रतिसाद मिळाला. 

१२ व्या शिलालेखात 'देवाचा लाडका राजा सर्व संप्रदायाच्या तत्त्वप्रणालीच्या वृद्धीला जास्त महत्त्व देतो' असे म्हटले आहे. 

अशोकाने जैन श्रमणांनाही मदत केली. विद्वान ब्राह्मणांचाही मान राखला. जैन आजीवकांसाठी त्याने गुहा खोदल्या होत्या.

Comment and share