positive freedom सकारात्मक स्वातंत्र्य

 Positive freedom

सकारात्मक स्वातंत्र्य 

सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही सुरुवातीच्या उदारमतवादी विचारांवर त्यांच्या नकारात्मक स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेवर समाजवादी आणि काही उदारमतवादी विचारवंतांनी केलेल्या टीकेतून विकसित झाली.

 ही टीका टी.एच.ग्रीन, हॉब हाऊस, लिंडसे, लास्की, बार्कर, मॅकफर्सन,  मॅकआयव्हर, बोंसाक्यूट यासारख्या विचारवंतांकडून झाली.

या विचारवंतांच्या विचारांमधून सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना विकसित झाली. सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही प्रामुख्याने 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात पुढे आली.

 या काळात उदारमतवादी विचारांमध्ये सुरू झालेल्या आत्मपरीक्षणाच्या प्रवाहाचा तो परिणाम होता.

 केवळ व्यक्तिवादी विचारसरणी स्वातंत्र्याचा आधार बनू शकत नाही. त्यामुळे स्वातंत्र्याची संकल्पना संकुचित बनते. त्यामुळे व्यक्तीचे हित एवढेच स्वातंत्र्याचे उद्दिष्ट बनते.सामूहिक हित किंवा समाजहिताकडे त्यामुळे दुर्लक्ष होते. 

स्वातंत्र्याचा उद्देश हा केवळ व्यक्तीहीत किंवा कल्याण असून पुरेसा नाही तर सामूहिक कल्याणासाठी स्वातंत्र्याचा उपयोग व्हायला हवा आणि या कार्यात राज्याने महत्त्वाची भूमिका बजावायला हवी. असा विचार स्वतः सकारात्मक स्वातंत्र्यात अभिप्रेत आहे.

 स्वातंत्र्य हे व्यक्तीच्या भौतिक आणि नैतिक विकासासाठी आवश्यक आहे. स्वातंत्र्यामुळे व्यक्तीच्या क्षमतांचा विकास होतो. तथापि, स्वातंत्र्य म्हणजे निर्बंधांचा अभाव नाही.

 समाजहिताला गृहीत धरून जर राज्याने काही निर्बंध स्वातंत्र्यावर घातले तर त्यामुळे व्यक्तीचे स्वातंत्र्य धोक्यात येत नाही.

 स्वातंत्र्य म्हणजे निर्बंधांचा अभाव नसून अशा सकारात्मक अटी की व्यक्तीच्या सर्वांगीण विकासाला पूरक ठरतील.

 सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही समतेला पूरक आहे. समतेशिवाय स्वातंत्र्याची कल्पना करणे अवघड असल्याचे सकारात्मक स्वातंत्र्याचे पुरस्कर्ते मानतात.

 त्याच प्रमाणे स्वातंत्र्यासाठी हक्क आवश्यक असल्याचे मत हे पुरस्कर्ते मानतात. 

X X

सकारात्मक स्वातंत्र्याचा पुरस्कार त्यांची ओळख

थॉमस ग्रीन : 

याचा कार्यकाल 1836 -1872 एकोणिसाव्या शतकातील ब्रिटिश विचारवंत, ग्रीन चीद् वादाचा पुरस्कर्ता होता. ग्रीन याने "प्रोलेगोमेना ऑफ  एशिकल" हा महत्त्वपूर्ण ग्रंथ लिहिला.

बोंसाक्युट:

 बोंसाक्युट हा ब्रिटिश राजकीय विचारवंत होता. त्याचा कार्यकाल 1848 ते 1923 याने उदारमतवादाबरोबरच चीद् वादी विचारवंत म्हणून देखील ओळखला जातो.

लास्की हेरॉल्ड: 

 विसाव्या शतकातील महत्त्वपूर्ण ब्रिटिश विचारवंत. यांचा कार्यकाल 1893 ते 1950. यांनी " ए ग्रामर ऑफ पॉलिटिक्स" हा महत्त्वपूर्ण ग्रंथ लिहिला. लास्की लोकशाही समाजवादाचा पुरस्कर्ता होता.

X X

विसाव्या शतकातील सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना:

विसाव्या शतकात सकारात्मक स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेने कल्याणकारी राज्याचे रूप घेतले. व्यक्तीच्या स्वातंत्र्य उपभोगण्यासाठी मार्गातील अडथळे दूर करण्यासाठी राज्याच्या सक्रिय हस्तक्षेपाची मागणी वाढली.

 यासंदर्भात राज्याची जबाबदारी स्पष्ट करताना लास्की म्हणतो, 

" To create situation where individual can best realize or develop his personality." 

राज्याच्या भूमिकेविषयी मत मांडताना टी.एच.ग्रीन ने याच स्वरूपाचे मत मांडले.

" To alter the social economic condition in such a way to make individual to realize his freedom."

X X

सकारात्मक स्वातंत्र्याची ठळक वैशिष्ट्ये:

1. सकारात्मक स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेचा विकास एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात उदारमतवादी विचारांमध्ये झालेल्या आत्मपरीक्षणातुन विकसित झाला.

2. सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही नकारात्मक स्वातंत्र्याच्या विरोधात जाणारी आहे.

3. केवळ व्यक्तीहित हे स्वातंत्र्याचे उद्दिष्ट नसून समाजहिताचा व्यापक उद्देश व तंत्राच्या संकल्पनेत अभिप्रेत आहे.

4. सामुहिक कल्याणासाठी राज्यांचा व्यक्तीस्वातंत्र्यातील हस्तक्षेप महत्त्वाचा आहे.

5. स्वातंत्र्य म्हणजे निर्बंधांचा अभाव नाही. स्वातंत्र्यावर समाजहिताला गृहीत धरून काही निर्बंध आवश्यक.

6. सकारात्मक स्वातंत्र्याची संकल्पना ही समानतेला पूरक आहे.

Comment and share