Freedom: Nature of the Concept स्वातंत्र्य: संकल्पनेचे स्वरूप

Freedom: Nature of the Concept

स्वातंत्र्य: संकल्पनेचे स्वरूप 

लोकशाहीच्या प्रसारा बरोबरच स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेचा प्रसार झाला.आधुनिक काळात सर्वपरिचित आणि सातत्याने वापरली जाणारी ही संकल्पना आहे.

व्यक्ती, समाज आणि राज्यासाठीही स्वातंत्र्याची संकल्पना महत्त्वाची आहे. स्वातंत्र्याशिवाय व्यक्तीचे आयुष्य व्यर्थ आहे.

 व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासासाठी स्वातंत्र्य ही पूर्वअट आहे. कोणत्याही समाजाची उन्नती किंवा विकास स्वातंत्र्याशिवाय होऊ शकत नाही.

 आंतरराष्ट्रीय समुदायातील प्रत्येक राज्य स्वतःला स्वतंत्र आणि सार्वभौम राज्य म्हणून संबोधते.

 एखाद्या राज्याला राज्य म्हणून आंतरराष्ट्रीय समुदायाची मान्यता मिळवण्यासाठी स्वातंत्र्य असणे आवश्यक आहे.

 पारतंत्र्यातून मुक्त होऊन स्वतंत्र राज्य म्हणून पुढे येण्यासाठी विसाव्या शतकात आशिया व आफ्रिका खंडातील अनेक वसाहतीमधून स्वातंत्र्य चळवळी झाल्या.

 भारतातील स्वातंत्र्य चळवळ याचे उत्तम उदाहरण आहे.

भारताला 1947 साली स्वातंत्र्य प्राप्त झाले. एक स्वतंत्र आणि सार्वभौम राष्ट्र म्हणून भारत पुढे आला.

X X

व्यक्ती आणि राज्यांना स्वातंत्र्य उपभोगता यावे म्हणून देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा विकास झाला.

 आधुनिक काळात घटनावादाची (Constitutionalism ) संकल्पना ही स्वातंत्र्याच्या संकल्पनेच्या अनुषंगाने विकसित झाली.

 घटनावादाची संकल्पना ही राज्याच्या सत्तेवर अंकुश ठेवणारी आणि लिखित राज्यघटना, कायदा-सुव्यवस्थेचा आग्रह धरणारी संकल्पना आहे.

 राज्याच्या सत्तेवर अंकुश ठेवण्यासाठी सत्ता विभागणीचे (Separation of Power) तंत्र स्वतंत्र राज्याच्या राज्यघटनांमधून स्वीकारण्यात आले.असे करण्यामागचा सर्वोच्च हेतू व्यक्ती स्वातंत्र्याचे संरक्षण हाच होता.

 मनमानी (Arbitrary)आणि अन्यायकारी कायद्यापासून, निर्बंधापासून व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याचे संरक्षण व्हावे यासाठीच घटनावादाची संकल्पना आधुनिक काळात विकसित झाली.

 राज्यांना घटनेतील तरतुदींच्या आधारे राज्यकारभार चालवावा लागतो. प्रत्येक राज्यघटने मधून स्वातंत्र्याच्या संरक्षणाला सर्वोच्च प्राधान्य देण्यात आले आहे.

X X

 भारतीय राज्यघटनेतील "घटनेचा सरनामा " (Preamble) आणि मूलभूत अधिकारांवरील (Fundamental Rights) प्रकरण प्रत्येक भारतीय नागरिकाला स्वातंत्र्याच्या रक्षणाची हमी देते.

स्वातंत्र्याची संकल्पना ही उदारमतवादाच्या केंद्रस्थानी आहे.

एक मूलभूत सामाजिक मूल्य (Fundamental Social Value) म्हणून उदारमतवाद स्वातंत्र्याकडे पाहते.

 व्यक्तीला आपल्या सर्व क्षमतांचा विकास करण्यासाठी स्वातंत्र्य आवश्यक आहे. या स्वातंत्र्यावर बंधने टाकणाऱ्या एकाधिकारशाहीवादी आणि निरंकुश राजवटीविरुद्ध उदारमतवादाची चळवळ विकसित झाली.

 व्यक्तीला जोपर्यंत व्यक्तिगत, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, धार्मिक आणि बौद्धिक क्षेत्रात स्वातंत्र्य मिळत नाही तोपर्यंत व्यक्तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचा खऱ्या अर्थाने विकास होत नाही. हे उदारमतवादी चळवळीचे प्रमुख तत्त्व आहे.

 राजकीय सिद्धांतामधील महत्त्वाच्या संकल्पनांमध्ये जसे लोकशाही, न्याय, अधिकार, राजकीय दायित्व आदी संकल्पनांमध्ये स्वातंत्र्याचे तत्व अंतर्भूत आहे.

X X

स्वातंत्र्याचा अर्थ :

स्वातंत्र्याच्या अर्थाविषयी उदारमतवादी परंपरेतील विचारवंतांमध्ये मोठे मतभेद आहेत.

कौडवेलच्या मते,

" Liberty is a concept about whose nature men and quarreled perhaps more than about any other."

रुसो या विचारवंताच्या मते,

"स्वातंत्र्य म्हणजे सामुहिक इहेचे (General will ) पालन करणे."

 हॉब्ज यांच्या मते,

"स्वातंत्र्य म्हणजे बाह्य हे बंधनांचा आभाव".

हेगेल या विचारवंतांच्या मते,

 "स्वातंत्र्य म्हणजे कायद्याचे पालन करणे."

जॉन स्टुअर्ट मिल याच्या मते,

" स्वातंत्र्याच्या अर्थात अपेक्षित आहे की व्यक्तीने अशा पद्धतीने आपले हित साधावे की ज्यामुळे इतरांना त्याचे हीच साधण्याच्या प्रक्रियेत बाधा येणार नाही किंवा त्यांच्या तसे करण्यापासून परावृत्त केले जाणार नाही."

Comment and share