Types of Government ( शासनाचे प्रकार )

 शासनाचे प्रकार 

Types of Government

शासनाच्या सहा प्रमुख प्रकारांची माहिती खालील प्रमाणे आहे.

1. एकात्मक शासन 

Unitary Government

2. संघराज्यात्मक शासन 

Federal Government

3. संसदीय शासन 

Parliamentary Government

4. अध्यक्षीय शासन 

Presidential Government

5. राजेशाही शासन 

Monarchy

6. गणराज्य 

Republic

X X

1. एकात्मक शासन 

Unitary Government 

केंद्र शासन आणि राज्य शासनामध्ये अधिकार आणि कार्याची कशाप्रकारे विभागणी केली आहेे. दोघांमधील परस्पर संबंध कसे आहेत. केंद्र आणि राज्य दरम्यान अधिकारांची घटनात्मक विभागणी झालेली आहे अथवा नाही. राज्यांना स्वतंत्र "घटनात्मक दर्जा" आहे किंवा नाही या आधारावर ते शासन "एकात्मक शासन" आहे की "संघराज्यात्मक शासन" आहे हे ठरते.

एकात्मक आणि संघराज्यात्मक शासन हे दोन्ही प्रकार केंद्र आणि राज्यांमधील परस्पर संबंधावर अवलंबून असतात.

एकात्मक शासन म्हणजे जिथे केंद्र आणि राज्यांमध्ये अधिकारांची घटनात्मक विभागणी झालेली नसून सर्व अधिकार हे केंद्रांमध्ये एकवटलेले आहेत. देशातील सर्वोच्च कार्यकारी,कायदेमंडळ विषयक आणि न्यायपालिके विषयीचे सर्व अधिकार हे केंद्र शासनाच्या हातात आहेत.

संपूर्ण देशाचा राज्यकारभार हा केंद्र शासनाच्या मार्फत चालविला जातो. 

एकात्मक शासन पद्धतीमध्ये राज्यांना स्वतंत्र घटनात्मक दर्जा नसतो.

त्यांची निर्मिती ही केवळ "प्रशासकीय सोयीसाठी" (Administrative Convenience) केलेली असते. त्यांचे "स्थान हे दुय्यम" (Subordinate Status) असते. त्यांना देण्यात आलेले अधिकारही दुय्यम स्वरूपाचे असतात.

"संघराज्य शासन" प्रणाली मध्ये जसे प्रत्येक राज्यामध्ये स्वतंत्र कायदे मंडळ,कार्यकारी मंडळ आणि न्यायमंडळ असते. तसे एकात्म शासन पद्धतीमध्ये नसते. 

या शासन पद्धतीमध्ये एकात्मक कायदेमंडळ (Unitary Legislature), एकात्मक कार्यकारी मंडळ (Unitary Executive) आणि एकात्मक न्यायमंडळ (Unitary Judiciary) यांचे अस्तित्व असते. केंद्रीय शासनाने केंद्रीय कायदे मंडळाची अधिसत्ता संपूर्ण देशावर पसरलेली असते. 

एकात्मक शासन पद्धती फ्रान्स, ब्रिटन, डेन्मार्क, स्पेन, हॉलंड,नॉर्वे, स्वीडन सारख्या पश्चिम युरोपीय देशांमधून दिसून येते.

भारतामध्ये 1935 च्या पूर्वी जी शासन पद्धती अस्तित्वात होती. तिचे स्वरूपपण "एकात्मक शासन" पद्धतीचे होते.

भारतामध्ये 1919 च्या कायद्याद्वारे "एकात्मक शासन पद्धती" प्रस्थापित करण्यात आली होती.पुढे या पद्धतीमध्ये 1935 च्या कायद्यात बदल करून "संघराज्यात्मक शासन पद्धती" प्रस्थापित करण्यात आली.

X X

एकात्मक शासन पद्धतीची प्रमुख वैशिष्ट्ये

1. या शासन पद्धतीत देशातील राज्यकारभाराची सर्व सूत्रे केंद्रात असलेल्या एकाच शासनाच्या हाती केंद्रित झालेली असतात. केंद्र शासनाला सर्व अधिकार प्राप्त होतात."एकल एकात्म शासन पद्धती" ( Single Integrated System of Government ) देशात प्रस्थापित होते.

2. केंद्र शासन आणि राज्य शासनामध्ये अधिकारांची घटनात्मक विभागणी झालेली नसते. राज्यांचे "स्थान दुय्यम" (subordinate) असते. त्यांना स्वतंत्र घटनात्मक दर्जा नसतो. त्यांची निर्मिती प्रशासकीय सुविधेसाठी करण्यात येते.

3. एकात्मक कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ आणि न्यायमंडळ .

4. विभागीय आणि स्थानिक प्रशासकीय संस्थांवर केंद्र शासनाचे नियंत्रण असते. ही पद्धत छोट्या राज्यांसाठी उत्तम मानली जाते. देशात राजकीय स्थैर्य टिकविण्याच्या दृष्टीने ही शासन पद्धती पूरक आहे. "लवचिक आणि गतिमानता" या पद्धतीची दोन महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत.

5. केवळ केंद्रीय कार्यकारी मंडळालाच कायदेविषयक सर्वोच्च अधिकार प्राप्त झालेले असतात."केंद्रीय कायदे मंडळाची सर्वोच्चता" (Supremacy of Central Legislature ) हे या शासन पद्धतीचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे.

6. प्रशासकीय खर्चात बचत करणारी शासन पद्धती म्हणून एकात्मक शासन पद्धती ओळखली जाते. राज्यांसाठी स्वतंत्र कायदेमंडळ, कार्यकारी मंडळ आणि न्यायमंडळ नसल्यामुळे खर्चात कपात होते.

X X

7. या शासन पद्धतीत सर्व अधिकारी केंद्र शासनाच्या हातात एकवटल्यामुळे केंद्राची हुकूमशाही निर्माण होण्याची दाट शक्यता असते.

Comment and share