Monarchy: राजेशाही शासन पद्धती

 राजेशाही शासन पद्धती 

Monarchy

राजेशाही शासन पद्धती हा सर्वात जुना शासन प्रकार आहे. 

प्राचीन काळात, मध्ययुगीन काळात आणि आधुनिक काळातही अनेक राज्यांमधून राजेशाही शासन व्यवस्था अस्तित्वात होती आणि आहे. 

विसाव्या शतकात लोकशाहीच्या प्रसाराबरोबर हा शासन प्रकार मागे पडला तथापि आजही इंग्लंड, जपान आणि काही पश्चिम आशियाई राष्ट्रांमधून "राजेशाही शासन पद्धती" अस्तित्वात आहे. अर्थात ही राजेशाही शासन पद्धती पूर्वीप्रमाणे अनियंत्रित नाही तर ती संबंधित राज्यातील कायदे मंडळाच्या नियंत्रणाखाली आहे.

राजेशाही म्हणजे अशी शासन पद्धती की ज्यामध्ये राज्याची सर्वोच्च सत्ता ही राजाच्या हातात एकवटलेली आहे. सर्व अधिकारांचा मुख्य स्त्रोत राजा आहे . या प्रकारात संपूर्ण राज्याचा राज्य कारभार हा राजाच्या नावाने चालतो. 

X X

शासनाचे तीन नियम अंगभूत घटक,1.कायदेमंडळ 2.कार्यकारी मंडळ आणि 3.न्यायमंडळ राजाच्या आज्ञावर कार्यरत असतात आणि त्यांच्या कार्यातून राजाची इच्छा व्यक्त होत असते.

राजेशाही शासन पद्धतीचा उदय आणि विकासाला सामाजिक, सांस्कृतिक तसेच धार्मिक घटक कारणीभूत होते.

 प्राचीन काळापासून ही शासन पद्धती शांतता, सुरक्षितता आणि स्थिर शासनाची लोकांची गरज भागवत आली आहे. तथापि पुढे राजे नियंत्रित बनले. त्यांनी सत्तेचा दुरुपयोग केला. राज्याच्या या अनियंत्रित शासन पद्धती विरुद्ध अनेक राज्यांमधून राज्य क्रांत्या झाल्या.

अठराव्या शतकातील "फ्रेंच राज्यक्रांती" म्हणजे फ्रान्सच्या जनतेने अनियंत्रित राजेशाही  विरूद्ध केलेला उठाव होता. अनेक राज्यांमधून राजेशाही शासन व्यवस्था बरखास्त करण्यात आल्या तर इंग्लंडसारख्या काही राज्यांनी राजेशाहीला संसदेच्या नियंत्रणाखाली आणून नियंत्रित बनविले.

आज ज्या राज्यांमधून राजेशाही आहे त्यापैकी बहुतेक राज्यांमध्ये राजांना केवळ नामधारी कार्यकारी प्रमुखाचा दर्जा आहे.  

X X

भारताचा शेजारी असलेल्या नेपाळ मध्ये राजेशाहीच्या अधिकारांचे मोठ्याप्रमाणावर खच्चीकरण करून "राजाला नामधारी प्रमुख" बनविण्यात आले आहे.

भारताचे दुसरे शेजारी राष्ट्र म्हणजे भूतान मध्ये देखील राजेशाहीला नियंत्रित बनविण्यात येऊन "संसदीय लोकशाही" प्रस्थापित करण्यात आली आहे.

राजेशाहीचे प्रकार 

राजेशाही शासन पद्धतीचे चार प्रमुख प्रकार आहेत.

1. अनियंत्रित राजेशाही 

 (Absolute Monarchy)

अनियंत्रित राजेशाहीत राज्यातील सर्व अधिकाऱ्यांचे केंद्रीकरण हे राजाच्या हातात झालेले असते. राजाची आज्ञा हाच कायदा असतो. राजा आपल्या कार्यासाठी आणि धोरणासाठी कोणासही जबाबदार नसतो.

 राजकीय अधिकारा बरोबरच काही राज्यांमधून राजाला सर्वोच्च धार्मिक अधिकारही असतात.राजा स्वतःला देवाचा पृथ्वीवरील प्रतिनिधी मानतो. मध्ययुगीन काळात युरोपमध्ये हा प्रकार पाहायला मिळतो.

X X

2. नियंत्रित किंवा मर्यादित राजेशाही 

( Limited Monarchy)

या पद्धतीमध्ये राजा  अनियंत्रित नसतो. तो आपल्या मर्जीप्रमाणे किंवा मनाला वाटेल तसे वागू शकत नाही. राजाला आपली भूमिका घटनात्मक तरतुदींचा चौकटीतच पार पाडावी लागते. राजा हा राज्यातील कायदेमंडळाला जबाबदार असतो. कायदेमंडळाचे राजाच्या कार्यावर नियंत्रण असते.

 इंग्लंड, जपान, नेपाळ,भूतान या राष्ट्रांमधून असलेली राजेशाही नियंत्रित आणि मर्यादित स्वरूपाची आहे.

3. निर्वाचित राजेशाही 

(Elective Monarchy)

निर्वाचित राजेशाही मध्ये राजा हा निवडणुकीद्वारे निवडला जातो. जनता निवडणुकीद्वारे राजाची निवड करते. प्राचीन तसेच मध्ययुगीन काळात काही युरोपीय राज्यांमधून राजे जनते मार्फत निवडले जायचे. राजेशाहीचा हा प्रकार फारसा प्रसिद्ध नाही.

XX

4. वंशपरंपरागत राजेशाही 

(Hereditary Monarchy )

या पद्धतीत राजा होण्याचा मान एखाद्या कुटुंबातील सदस्याला वंशपरंपरेच्या तत्त्वाने मिळतो. इंग्लंड,जपान, नेपाळ, भूतान आदी राष्ट्रांमधून एखाद्या व्यक्तीला राजेपद हे वंशपरंपरेने मिळते. 

राजेशाही शासन पद्धती असलेल्या बहुतेक राष्ट्रांमधून राजे पद हे वंशपरंपरेनेच्या तत्त्वावरच दिले जाते. आज अस्तित्वात असलेली राजेशाही ही नियंत्रित आणि वंशपरंपरागत प्रकारची आहे.

Comment and share