Shaddarshne-1: kapilache sankhyadarshan षड्दर्शने - 1. कपिलाचे सांख्यदर्शन

षड्दर्शने - 1. कपिलाचे सांख्यदर्शन 

Shaddarshne-1: kapilache sankhyadarshan 

भारतीय दर्शनाचे आस्तिक व नास्तिक असे दोन वर्ग केले जातात. नास्तिक दर्शनात चार्वाक ,जैन ,बौद्ध दर्शन यांचा समावेश होतो. आस्तिक दर्शन आत पुढील सहा दर्शन  ( षड्दर्शने) यांचा समावेश होतो.

1. कपिलाचे सांख्यदर्शन

2. पतंजलीचे योगदर्शन

3. गौतमाचे न्यायदर्शन

4. कणादचे वैशेषिक दर्शन

5. जैमिनीचे पूर्वमीमांसा दर्शन

6. बदरायणाचे वेदांत किंवा उत्तरमीमांसदर्शन 

यापैकी पहिले चार दर्शने तर्कप्रधान आहेत तर शेवटची दोन दर्शने श्रुतीप्रधान आहेत. 

या सहा दर्शनाचे तीन मुख्य गट आहेत. 

1. न्याय - वैशेषिक 

2. सांख्य - योग 

3. पूर्व-उत्तरमीमांसा 

असे अनेक गट पडण्याचे कारण की, त्या त्या गटातील दोन दर्शने तात्त्विक दृष्टीने किंवा ऐतिहासिक विकासाच्या दृष्टीने समान आहेत. विशिष्ट दर्शने ही एखाद्या विशिष्ट नावावर रूढ झाली असली तरी ती नंतरच्या अनेक विचारवंतांच्या तात्विक सामुग्रीने परिपुष्ट झाली आहेत.

तर्कशास्त्र ,नीतिशास्त्र, मानसशास्त्र, अध्यात्म अशा सर्व शास्त्रांचा परामर्श भारतीय दर्शनातून घातलेला दिसतो. 

1. कपिलाचे सांख्यदर्शन 

सांख्य दर्शन ही एक भारतीय तत्त्वज्ञानातील महत्त्वाची विचारधारा आहे.सांख्य हे ज्ञानाचे उगमस्थान आहे. हे दर्शन सर्वाधिक प्राचीन मानले जाते. प्राचीन भारतातील अनेक महत्त्वाचे विचारप्रवाह या ना त्या स्वरूपात सांख्याशी सबंधित आहेत.

सांख्य या शब्दाचा अर्थ वेगवेगळ्या प्रकारांनी लावला जातो. सांख्य या शब्दाचा एक अर्थ संख्यात्मक लावला जातो. 

वैदिक बुद्धीला अनुसरून केलेले प्रतिपादन म्हणजे सांख्य असे रामानुजन आचार्य म्हणतात. 

सांख्य म्हणजे सम्यक ज्ञान. सांख्य म्हणजे बौद्धिक विश्लेषण. 

X X

सांख्य दर्शनाचा आद्यप्रवर्तक महर्षी कपिल हा होय.

 संख्यासूत्र हा ग्रंथ कपिल यांच्या नावावर आहे. परंतु तो कपिल यांचाच आहे हे मान्य करावयास विश्वसनीय पुरावा नाही. सांख्य दर्शन हे भारतीय भूमीत निर्माण झालेले सर्वात महत्त्वाचे दर्शन होय.

सांख्यदर्शनाची गुरुशिष्य परंपरा

1. कपिल 2.  आसुरी 3. पंचशिख 4. ईश्वरकृष्ण 5. विंध्यवास 6.विज्ञानभिक्षू (इ. स. सोळावे शतक.)

सांख्यदर्शनाचे उपलब्ध ग्रंथ

1. सांख्य सूत्र व तत्वमाणस- कपिल 

2. सांख्यकारिका (इ.स. 250)- ईश्वरकृष्ण (इ.स. 16 व्या शतकात सांख्यकारिका यांचे चिनी भाषांतर परमार्थाने केले)

3. गौडपादभाष्य - गौडपादाचार्य 

4. सांख्यतत्वकौमुदी - वाचस्पति मिश्र

 5.जयमंगलाटीका - शंकराचार्य 

6. माठवृत्ती  -  माठाराचार्य 

7. संख्याचंद्रिका - नारायणतीर्थ

 सांख्य म्हणजे गणित .सांख्य म्हणजेच शास्त्रीय विचारांचा पाया कार्यकारणभाव उत्क्रांती सिद्धांत वस्तू व ऊर्जेच्या अविनाशीतत्वाचा सिद्धांत यांची बीजे सांख्यातच आहेत. 

आयुर्वेद, रसायन तंत्रज्ञान यांची आधारशिला सांख्याचा आहे. 

सांख्य तत्त्वज्ञान हे भारतीय तत्त्वज्ञानातच नव्हे तर जगातील तत्त्वज्ञानाच्या इतिहासात वैज्ञानिक दृष्टी देणारे एक महत्त्वाचे दर्शन ठरते. वैज्ञानिक चिंतन हाच या दर्शनाचा पाया आहे. संख्या दर्शनाची भूमिका आयुर्वेदाच्या विकासासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली.

X X

कपिल मुनीचा काळ इ. स. पू. 5000 एवढा प्राचीन असला पाहिजे. कपिलाचे शिष्य पंचशीख व आसुरी हे महाभारता पूर्वीचे म्हणजे इ. स. पू. 3200 च्याही पूर्वीचे होत. यावरून सांख्य तत्वज्ञानाची 7000 वर्षापूर्वीची परंपरा आपल्यापुढे उभी राहते.

 सांख्य संकल्पनांची बीजे वैदिक संहिता वांङमयात आढळतात. सांख्य तत्वज्ञानाची व संकल्पनांचे अनेक संदर्भ उपनिषदातून आढळतात. महाभारतातील शांतिपर्वात कपिल, पंचशील या प्राचीन सांख्यकाराचे उल्लेख आहेत.

पौराणिक वांङमयाची  रचना प्रामुख्याने सांख्या विचारांच्या आधारावर झाली आहे.

 गीता हा भागवत धर्माचा प्रातिनिधिक ग्रंथ आहे . भागवत विचारावरच सांख्याविचार  आधारलेला आहे.

X X

सांख्यदर्शनाचे महत्त्वाचे सिद्धांत

1. अध्यात्मिक, आधीभौतिक व आदीवैदिक अशा तीन प्रकारच्या दुःखांचा एकांतिक आत्यंतिक निराश करणे हे सांख्य दर्शनाचे उद्दिष्ट आहे.

2.  प्रत्यक्ष ,अनुमान व  आगम ही तीन प्रमाणे आहोत. .

3. सत्कार्यवाद हा सांख्य तत्त्वज्ञानाचा मूलभूत आधार आहे .

4. सांख्य हे स्वभाववादी व परिणामवादी आहे. 

5.सांख्यशास्त्राच्या अभ्यासाने सम्यकज्ञान प्राप्त होऊन मोक्ष प्राप्त होतो .

6. प्रकृती एक आहे .

7. पुरुष अनेक आहेत .

8. प्रकृती व पुरुष हे आंधळ्या-पांगळ्याच्या जोडी सारखे एकमेकांच्या मदतीने विश्वसर्ग करतात. 

9. चेतन -पुरुषाच्या सान्निध्यामुळे अचेतन प्रकृती चेतनवत भासते. 10. अव्यक्त प्रवृत्तीपासून प्रथम महत्बुद्धी अभिव्यक्त होते .

11. सत्त्व, रज व तम हे तीन गुण प्रकृतीच्या ठिकाणी राहतात. त्यामुळे जगातील पदार्थातही हे गुण आढळतात.हे परस्परविरोधी असले तरी सहकार्याने एकत्र कार्य करतात. हे तीनही गुण सदैव परिवर्तन, परिणाम किंवा विकार उत्पन्न करीत असतात.

Comment and share...