Astronomy -2 खगोलशास्त्र- 2/5 पृथ्वी व विश्व

Astronomy -2

खगोलशास्त्र- 2/5

पृथ्वी व विश्व

प्रमाणवेळ, आंतरराष्ट्रीय वाररेषा व इतर माहिती

1.180° पूर्व व 180° पश्चिम ही रेखावृत्ते एकच असतात. 

2. आंतरराष्ट्रीय संकेतानुसार इंग्लंड मधील ग्रीनिच या शहरा जवळून जाणाऱ्या रेखाकृतास मूळ रेखावृत मानले जाते. 

3. ग्रिनिच प्रमाणवेळ शून्य रेखावृत्तावरील स्थानिक वेळ हीच आंतरराष्ट्रीय प्रमाणवेळ समजतात. 

4. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा ही सर्वसाधारणपणे 180° रेखावृत्ताला लागून जाते.

5. कालमापनातील घोटाळा टाळण्यासाठी वाररेषा पाण्यातून जाते.

6. आंतरराष्ट्रीय वाररेषा ओलांडून पूर्वेकडे जातांना एक दिवस कमी करावा लागतो तर पश्चिमेकडे जातांना एक दिवस जास्त धरावा लागतो.

7. मूळ रेखावृत्ताच्या पूर्वेकडे 180° रेखांश पश्चिमेकडे 180° रेखांश असे एकूण 360° रेखावृते भरतात.

8. दोन रेखावरील वेळेत 4 मिनिटांचा फरक असतो.

9.स्थानिक वेळ म्हणजे त्या त्या रेखावृत्तावरील वेळ असते.

10. मध्यरात्रीचा सूर्य ही घटना फक्त ध्रुवीय पट्ट्यातच पाहावयास मिळते. 

11. प्रकाशवर्ष हे ग्रह ताऱ्यांची अंतरे मोजण्यासाठी वापरले जाणारे परिमाण आहे.

12.प्रकाशाचा बेग सेकंदास 2,96,600 कि.मी. आहे. 

13. 21 मार्च व 23 सप्टेंबर या दिवशी दिवस व रात्रीचा कालावधी समान म्हणजे12-12 तासांचा असतो.

14. 21 जून हा दिवस उत्तर गोलार्धातील सर्वात मोठा दिवस आहे. 

15. 22 डिसेंबर हा दिवस दक्षिण गोलार्धातील सर्वात मोठा दिवस आहे.

16. 22 डिसेंबर हा उत्तर गोलार्धातील सर्वात लहान दिवस आहे. 

17. 21 जून हा दक्षिण गोलार्धातील सर्वात लहान दिवस आहे.

18 सूर्य, चंद्र व पृथ्वी एका सरळ रेषेत असतांना 'सूर्यग्रहण' होते.

19 सूर्यग्रहणाचे खग्रास, खंडग्रास व कंकणाकृती असे तीन प्रकार आहेत.

20. सूर्य, पृथ्वी व चंद्र एका सरळ रेषेत असतांना 'चंद्रग्रहण' होते.

21. 22 डिसेंबरपासून सूर्याचे उत्तरायण सुरू होते.

22. 21 जूनपासून सूर्याचे दक्षिणायण सुरू होते. 

23. लीप वर्ष म्हणजे दर चार वर्षांनी 366 दिवसांचे 'भ्रमण' (फेब्रुवारी 29 दिवस )

24. चंद्रावरील प्रकाश पृथ्वीवर पोहोचण्यास 1.3 सेकंद लागतात.

25.चंद्र दररोज 50 उशीरा उगवतो.

26.समुद्रावरील भरती चंद्र व व सूर्य दोहोंच्या आकर्षणामुळे होते. 

27. पृथ्वीला तीन प्रकारच्या गती आहेत.

28. पृथ्वी स्वतःभोवती चोवीस तासात फिरते आणि सूर्याभोवती एक फेरी पूर्ण करायला 365 1/2 दिवस लागतात.

X X

जलावरण, शिलावरण व वातावरण

1. पृथ्वीवर जलावरण, शिलावरण व वातावरण ही तीन आवरणे आहेत. 

2. थंड होणाऱ्या बाष्पापासून व इतर रीतीने निर्माण झालेले पाणी भूकवचातील खळग्यात साठत गेले, अशा साठलेल्या पाण्यास 'जलावरण' असे म्हणतात.

3.पृथ्वीच्या पृष्ठाचा भाग 29 टक्के जमीन व 71 टक्के पाण्याने व्यापलेला आहे.

4.पृथ्वीच्या ज्या भागावर जमीन आहे त्याच्या प्रतिपादी भागावर पाणी आढळते. 

5. जमिनीच्या भूभागास खंड व जलाशयास महासागर म्हणतात.

खंड

1. उत्तर गोलार्धात जमिनीचा भाग जास्त आहे.

2. आशिया, आफ्रिका, युरोप, अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलिया हे प्रमुख खंड असून अंटार्क्टिका हा खंड बर्फाच्छादित आहे. 

3. भारत उत्तर गोलार्धात आहे.

4. पृथ्वीच्या उत्तरेकडील भागात सध्याचा उत्तर अमेरिका, युरोप व आशिया, तर दक्षिणेकडील भागात दक्षिण अमेरिका, अफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया व अंटार्क्टिका या खंडीय प्रदेशांचा समावेश होतो.

X X

सागर, महासागर व उपसागर

1. दक्षिण गोलार्धात पाण्याचा भाग जास्त आहे.

2. आशिया खंड हे सर्वात मोठे खंड आहे. तर ऑस्ट्रेलिया हे खंड सर्वात लहान खंड आहे. 

3. सिकिक (प्रशांत महासागर, हिंदी महासागर, आर्क्टिक महासागर, अटलांटिक महासागर व अंटार्क्टिक महासागर हे प्रमुख मानले जातात. 

4. पॅसिफिक महासागर हा सर्वात मोठा महासागर असून त्याने पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा 40 टक्के भाग व्यापलेला आहे.

5. आर्क्टिक महासागर हा सर्वात लहान महासागर आहे. 

6. एखाद्या महासागराचा भाग अरूंद होत जाऊन तिन्ही बाजूंनी जमिनीने वेढला गेल्यास त्यास 'उपसागर' असे म्हणतात. 

7. उपसागराहूनही अरुंद जलपट्ट्यास 'आखात' असे म्हटले जाते.

8. आखातापेक्षाही चिंचोळ्या जलपट्ट्यास 'खाडी' असे म्हणतात. 

9. जमिनीच्या तीन अंगास पाणी व चौथ्या अंगाला भूभाग अशा प्रकारे भू-जल वाटणी झालेली असल्यास, त्या भूभागाला द्वीपकल्प असे म्हणतात. 

10. मध्यभागी पाण्याचा मोठा संचय व भोवताली जमीन असल्यास त्या पाण्याच्या संचयाला खंडा अंतर्गत समुद्र असे म्हणतात.

11.दोन मोठ्या खंडांना जोडणाऱ्या चिंचोळ्या भूभागाच्या पट्ट्याला संयोगभूमी असे म्हणतात

12. सर्वात लांब सागरीप्रवाह - कुरासिओ.

13. प्रवाळ बेटे ही प्रवाळ कीटकांपासून बनतात. 

14. सागर जलाची घनता ही तापमान आणि क्षारता यावर अवलंबून असते.

15. सागरी जलाची क्षारता बाष्पीभवनाच्या प्रमाणावर अवलंबून असते.

कालवे 

1. सुएझ कालवा

फर्डिनांड-डी-लेप्सेस-1869, लांबी 162 कि. मी., रुंदी 100 मी., इ. स. 1956 साली इजिप्तने राष्ट्रीयीकरण केले. हा कालवा भूमध्य समुद्र आणि लाल समुद्र यांना जोडतो.

2. पनामा कालवा

समुद्रसपाटीपेक्षा उंच, 82 कि. मी. लांब. इ. स. 1994 पासून वापरात. अटलांटिक आणि पॅसिफिक हे दोन महासागर जोडतो.

3.किएल कालवा

(कैसर विल्यम कॅनॉल) हा कालवा उत्तर समुद्र आणि बाल्टिक समुद्र यांना जोडतो. 1895 मध्ये सुरूवात.

4. हाईट बाल्टिक सी कालवा

सर्वात लांब कालबा. 225 कि.मी. (स्टॅलिन कालवा) हा बाल्टिक समुद्र आणि 'आर्क्टिक' सागर यांना जोडतो.

शिलावरण

 जलावरणाच्या पातळीपेक्षा उंच असलेल्या पृष्ठभागास 'शिलावरण' असे म्हणतात.

खडकांचे प्रकार

1. अग्निजन्य खडक

 भूगर्भातील तप्त शिलारस थंड होऊन त्यापासून तयार होणाऱ्या खडकास अग्निजन्य खडक असे म्हणतात. 

उदा. : 1. लॅकॉलिय 2. डाइक 3. शीट 4. स्टॉक

2. स्तरित खडक

1. गाळाचे थर साचून तयार झालेले नवीन खडक स्तरित किंवा थराथरांचे खडक म्हणून ओळखले जातात. 

उदा. : 1. पंकाश्म 2. वाळूचे खडक 3. गारगोटी 4. पीट् 5. चुनखडी 6. डोलोमाईट

2. पाण्यात तयार होतात त्या स्तरित खडकांना जलजन्य खडक म्हणतात.

3. रूपांतरित खडक

1. मूळ अग्निजन्य किंवा स्तरित खडकांवर पडलेल्या दाबामुळे व शिलारसाच्या उष्णतेमुळे ते आपले गुणधर्म बदलतात व एक नवीनच प्रकारचा कठीण खडक तयार होतो, त्यास रूपांतरित खडक असे म्हणतात. 

2. खडकांच्या सर्व प्रकारात रूपांतरित खडक हा सर्वात कठिण असतो.

3. दिल्लीच्या लाल किल्ल्यासाठी तांबड्या वालुकाश्म खडकाचा उपयोग केलेला आहे.

पर्वत

★ हिमालय, अल्पस, रॉकीज हे वलीकरणामुळे निर्माण झालेले पर्वत आहेत.

सर्वात जुने पर्वत अरवली, पिरनीजू (युरोप), तरूण पर्वत-हिमालय, ॲन्डीज, रॉकीज.

ज्वालामुखी

1. भूगर्भातील तप्तद्रव्य नळीसारख्या मार्गानि वर येते. या नलिकामार्गाच्या भूपृष्ठावरील मुखास ज्वालामुखी असे म्हणतात.

2. ज्या ज्वालामुखीचे स्फोट होणे चालू आहे, अशा ज्वालामुखीस 'जागृत ज्वालामुखी' असे म्हटले जाते.

3. जो ज्वालामुखी सध्या शांत आहे पण त्याचा स्फोट होण्याची शक्यता आहे, त्यास 'निद्रीस्त ' ज्वालामुखी किंवा 'सुप्त' ज्यालामुखी अशा संज्ञा आहे.

4. ज्याचा स्फोट होणे पूर्णपणे व कायमचे थांबले आहे, अशा ज्वालामुखीस 'मृत ज्वालामुखी' असे म्हणतात.

वातावरण

1. पृथ्वीभोवती (जलावरण व शिलावरण याभोवती) हवेचे जे आवरण तयार झाले त्यास ' वातावरण' म्हणतात.

2.वातावरण हे अनेक वायूंचे मिश्रण आहे. 

3. नाइट्रोजन व ऑक्सिजन हे वायू अधिक प्रमाणात म्हणजे अनुक्रमे 78.03% व 20.99% या प्रमाणात असतात.

4. वातावरणाच्या सर्वसाधारण स्थितीस हवामान असे म्हणतात.

कटिबंध

1. 23 1/2° उत्तर ते 23 1/2° दक्षिण अशा पसरलेल्या कर्क व मकरवृत या मधील अति उष्णपट्ट्यास उष्णकटिबंध म्हणतात.

2. पृथ्वीच्या दोन्ही गोलार्धतील 66 1/2° अक्षवृतापलिकडील उत्तर वा दक्षिण ध्रुवापर्यंतच्या प्रदेशवास शीत कटिबंध म्हणतात.

वारे

1. व्यापारी वारे- विषुववृत्ताकडे वाहणारे वारे.

2. प्रतिव्यापारी वारे 20° ते 30° अक्षवृत्तावरून ध्रुवाकडे वाहणारे वारे असून 40° दक्षिण अक्षवृत्तावर त्यांना 'गर्जणारे चाळीस' व 50° दक्षिण अक्षवृत्तावर 'खवळलेले पन्नास' असे म्हणतात.

★ स्थानिक वारे : 

(1) खारे वारे : दिवसा सागराकडून जमिनीकडे वाहणारे वारे. 

(2) मतलई वारे :रात्री जमिनीकडून समुद्राकडे वाहतात.

(3) मोसमी वारे : हे वारे ऋतूनुसार दिशा बदलून वाहतात.

X X

पर्जन्य

1. आरोह किंवा अभिसरण पर्जन्य: विषुववृत्तावर तापलेली हवा वर जाऊन सांद्रीभवनातून पर्जन्य होते यालाच विषुववृत्तीय पाऊस म्हणतात.

2. प्रतिरोध पर्जन्य: 

पर्वताच्या वातसन्मुख उतारावर असलेले पावसाचे प्रमाण

पृथ्वीचे नैसर्गिक विभाग

★ पृथ्वीचे नैसर्गिक विभाग: (हवामान आणि वनस्पती यांच्या साम्यानुसार) :

1. विषुववृत्तीय प्रदेश

2. गवताळ प्रदेश

3. मान्सून प्रदेश

4. उष्ण वाळवंटी प्रदेश 

5. टुंड्रा प्रदेश

6. थंड हवामानाचे प्रदेश

7. सौम्य हवामानाचे प्रदेश

8. भूमध्य सागरी हवामानाचे प्रदेश

View, Comments and share....